ویتگنشتاین،بازی های زبانی و ایمان گروی

براي فهم دقيق انديشه‎هاي ويتگنشتاين، اطلاعي دقيق از زندگي نامه او لازم است. ويتگنشتاين در سال 1889 در اتريش متولد مي‎شود، او براي ادامه تحصيل به منچستر مي‎رود و در رشته مهندسي شروع به تحصيل مي‎كند. توجه او به طرحهاي مهندسي،‌او را به سمت طراحي يك موتور جت و ارتباط با اين مسأله او را به سمت رياضيات سوق مي‎دهد. او سپس مطالعه كتاب مباني رياضيات راسل را آغاز مي‎كند. با مطالعه كتاب با فرگه آشنا مي‎شود و لذا با توجه به شناختي كه از فرگه پيدا مي‎كند، در سال 1911، به سمت ينا در آلمان - آنجايي كه فرگه در دانشگاه تدريس مي‎كرده است - حركت مي‎كند. در ديدار با فرگه، فرگه او را تشويق مي‎كند كه نزد راسل برود و مباحث رياضي و منطق را نزد او مطالعه كند. لذا ويتگنشتاين در سال 1913 به تشويق فرگه به كالج كمبريج، جايي كه راسل تدريس مي‎كرد، مي‎رود و در سالهاي 1912 و 1913، در آنجا مشغول مطالعه فلسفه مي‎شود. ويتگنشتاين پنج ترم را در نزد راسل و مور به تحصيل فلسفه مي‎پردازد. در پنج ترمي كه در كمبريج درس مي‎خواند، تأثيري شگرف بر استادانش راسل و مور مي‎گذارد. به گونه‎اي كه مور خود در كلاس‎هاي ويتگنشتاين شركت مي‎كرد . مور مي‎گويد: وقتي من كم كم ويتگنشتاين را شناختم احساس كردم كه او در فلسفه از من باهوشتر و دقيق‎تر است. راسل هم در جايي از ويتگنشتاين چنين تعبير كرده است كه ويتگنشتاين مجسمه نبوغ است؛ او فردي است با علاقه، عميق و مسلط كه توجه دقيقي به فلسفه دارد. علّت اثر گذاري هم، همان طور كه كه آير گفته، شخصيت خيلي قوي ويتگنشتاين است. ويتگنشتاين درسال 1913، بدون اينكه مدركي بگيرد، كمبريج را رها مي‎كند و به نروژ مي‎رود و در كلبة محقري زندگي مي‎كند.

با شروع جنگ، ويتگنشتاين به اتريش مي‎رود و در ردة تيربارچي در ارتش شروع به كار مي‎كند. او در فاصله سال‎هاي 1914 تا 1918 كتابي را تنظيم مي‎كند كه يكي از مهمترين كتابهايي است كه در قرن بيستم در زمينه فلسفه نوشته شده است. هنگامي كه جنگ به پايان مي‎رسد، ملاقاتهايي را با راسل در شهر لاهة هلند ترتيب مي‎دهد، تا در زمينه كتاب خود او بحث كنند. كتاب او به زبان آلماني در سال 1919 منتشر مي‎شود و در سال 1922 مجدداً به زبان انگليسي ترجمه و با مقدمه راسل منتشر مي‎شود. اين كتاب در حدود دو هزار كلمه است. وقتي كتاب چاپ مي‎شود، تصور ويتگنشتاين بر اين است كه مشكلات فلسفه را حل كرده است و به همين دليل فيلسوفي است كه به انديشه‎هاي خود پايبند است. لذا فلسفه را رها مي‎كند و به مدت 6 سال به شغل معلمي در مدارس ابتدايي مي‎پردازد.

او در سال 1927 با موريس شليك كه مؤسس حلقه وين است، آشنا مي‎شود حلقه وين در سال 1922 به صورت جدي در وين ايجاد مي‎شود و افراد معروفي چون شليك، وايزمان و كارناپ در اين حلقه شركت داشتند. حلقه وين از كتاب ويتگنشتاين استفاده زيادي مي‎كردند و كتاب او را مرامنامه خود قرار داده بودند. لذا آشنايي آنها با ويتگنشتاين قبل از 1927 است. اما از 1927 تا 1929 ويتگنشتاين جلساتي با شليك، وايزمان وكارناپ برگزار مي‎كند.

در سال 1929 در پي ملاقات‌هايي با فرانك رمزي-‌كسي كه در سال 1923 در 20 سالگي نقدي بر كتاب ويتگنشتاين نوشت و حتي انديشه‎هايش بر او اثر گذاشت- مجدداً به كمبريج مي‌برگردد. با هماهنگيهاي صورت گرفته با مور و راسل، ويتگنشتاين رساله منطقي- فلسفي خودش را تحت راهنمايي مور ارائه مي‎كند و به درجه دكتري‎ مي‎رسد. ويتگنشتاين از سال 1930 شروع به تدريس در كمبريج مي‎كند. حاصل دوراني كه ويتگنشتاين در كمبريج باقي مي‎ماند،‌كتابهاي متعددي است. از سال 1930 تا 1932 مباحثي كه وي مطرح مي‎كند تحت عنوان«نحو فلسفي» «phiosophica Grammer» بعد از مرگش منتشرمي‎شود. اين مجموعه بحث‎ها در سال 1933 كامل مي‎شود و ويتگنشتاين آن را دوباره در سال 1934 بازبيني مي‎كند. همچنين وي از سال 1933 تا 1934 بحث‎هايي را در كلاس مطرح مي‎كند كه تحت عنوان كتاب آبي در «Bue Book» تنظيم مي‎شود. از سال 1934 تا 1935 مباحثي را به دو نفر از شاگردانش درس مي‎دهد كه تحت عنوان«كتاب قهوه‎اي»«Brown Book» همراه كتاب آبي در 1958 منتشر مي‎شود . در سال 1945،‌بخش اول مهمترين كتابش، يعني كتاب«تحقيقات فلسفي» «Phiosophica Investigation » را مي‎نويسد كه آن را شماره‎گذاري كرده و 693 پاراگراف است. از 1947 تا 1949 قسمت دوّم كتاب را مي‎نويسد كه در سال 1953 تحت عنوان تحقيقات فلسفي منتشر مي‎شود. ويتگنشتاين كار ديگري را هم انجام مي‎دهد كه تحت عنوان كتاب«زتل» به چاپ مي‎رسد. بعد از« تحقيقات فلسفي» مهمترين اثر او، كتاب«دربارة يقين» است، كه دست نوشته‎هاي او را در اواخر عمرش تشكيل مي‎دهد و بعد از مرگ او منتشر مي‎شود.

در زماني كه آلمان، اتريش را در جنگ جهاني دوّم، اشغال مي‎كند ويتگنشتاين تابعيت انگليسي مي‎گيرد و در يك بيمارستان به عنوان باربر شروع به كار مي‎كند، بدون اين كه بگويد من يك پروفسور دانشگاه هستم وكسي هم او را نمي‎شناخته است و بعد نيز در آزمايشگاهي مشغول كار مي‎شود. بعد از اتمام جنگ در سال 1947 از مقام استادي استعفا مي‎دهد، به ايرلند مي‎رود و مدتي را در آنجا به سر مي‎برد. در ادامه گرفتار بيماري سرطان پروستات مي‎شود، به آمريكا مي‎رود و بعد دوباره به كمبريج باز مي‎گردد تا اين كه در سال 1951 از دنيا مي‎رود.

به جرأت مي‎توان ادعا كرد كه ويتگنشتاين، تنها فيلسوفي است كه از قرن بيستم به قرن بيست‎ويكم پا مي‎گذارد. ما بايد بين فلسفه و تاريخ فلسفه تمايز قائل شويم. بسياري از مباحثي كه در فلسفه مطرح مي‎شوند، در دوران خود زنده‎اند ولي پس از مدتي به بحثي مرده تبديل مي‎شوند و به عنوان تاريخ فلسفه به آنها نگاه مي‎شود؛ ولي ويتگنشتاين مباحثي را مطرح كرده است كه هنوز هم در حيطه‎هاي مختلفي از جمله فلسفة منطق، فلسفه زبان، فلسفه ذهن، فلسفه رياضيات و ... مباحث زنده‎اي هستند و دربارة آنها بحث و گفت و گو مي‎شود. بحث ايمانگروي از مباحثي است كه ويتگنشتاين زنده كننده آن در دوران معاصر محسوب مي‎شود. بحث ايمان گروي ويتگنشتاين براي ما بسيار اهميت دارد. به دليل اينكه مباحث ايمانگرايانه ويتگنشتاين و نظرياتش در دوره‎اي مطرح مي‎شود كه پوزيتويستهاي منطقي، دين را از صحنه‎ خارج كرده بودند و بحث‎هايي كه درباره معنا داري گزاره‎هاي ديني مطرح شده بود، گزاره‎هاي ديني را خالي از معنا كرده بود. آشنايي با انديشه‎هاي ايمانگرايانه ويتگنشتاين سبب شد سلاحي در دست متدينان قرار بگيرد و بتوانند به آن اشكالات جواب دهند. لذا از اين جهت هم ديدگاه ايمان گروي ويتگنشتاين اهميت دارد.

ويتگنشتاين داراي دو فلسفه است: يكي فلسفه‎اي كه به صورت جدي در كتاب رساله منطقي فلسفي به آن اشاره شده و فلسفه دوّم، فلسفه‎اي است كه با بازگشت به كمبريج از سال 1929 و به صورت جدي از 1930 شروع به بيان آن مي‎كند. بسياري از اوقات چنين مطرح مي‎شود كه اين دو فلسفه‎، دو فلسفه كاملاً متمايز از يكديگر است و به همين خاطر وقتي درباره ويتگنشتاين صحبت مي‎شود از تعبير ويتگنشتاين متقدم (اوّل) و ويتگنشتاين متأخر (دوّم) استفاده مي‎شود؛ يعني گاهي اوقات چنان تمايز را بزرگ مي‎كنند كه انگار دو فيلسوف با دو نظريه كاملاً متفاوت و متمايز داريم. اما با توضيحاتي كه خواهد آمد، به نظر مي‎رسد كه هر چند از جهاتي اين تمايز قابل قبول است ولي از جهات ديگر، اين تمايزي كه تا اين حد بزرگ شده است، حداقل در زمينه‎ باورهاي ديني و ديدگاههاي ويتگنشتاين درباره دين، قابل قبول نيست.

ويتگنشتاين در كتاب مختصر «رساله منطقي- فلسفي» مباحث خودش را در ضمن هفت گزاره اصلي مطرح كرده است. روشش به اين گونه است كه هر گزاره‎اي را كه مطرح مي‎كند، چند زيرگزاره دارد و آن زير گزاره‎ها نيز به نوبه خود گزاره‎هاي فرعي و فرعي‎تر را مطرح مي‎كنند. در رساله منطقي – فلسفي چند نكته اساسي وجود دارد. يكي از مهمترين مواردي كه در اين رساله مشاهده مي‎شود، تقسيم قضايا به تركيبي و تحليلي است. هيوم بين دو نوع قضيه تفاوت قائل مي‎شود: قضايايي كه توصيف كننده حقايق امور و قضايايي كه توصيف‎گر روابط منطقي هستند. ويتگنشتاين اين تقسيم را مي‎پذيرد ولي بر خلاف هيوم معتقد مي‎شود كه تنها قضاياي تركيبي معنا دارند و معنا داري قضاياي تحليلي را نمي‎پذيرد.

از سوي ديگر در انديشه نخست ويتگنشتاين، رويكردي به زبان صوري ديده مي‎شود.فيلسوفان زباني، فيلسوفاني هستند كه ادعا مي‎كنند اگر بتوانيم زبان حاكم بر گفت و گو را به خوبي تشخيص دهيم و تحليل كنيم، مشكلات فلسفه حل خواهد شد. در واقع فيلسوفان زباني معتقدند كه مشكل فلسفه از كاربرد نادرست زبان نشأت گرفته است.

خود ويتگنشتاين در جايي بيان مي‎كند كه مسائل فلسفي وقتي ايجاد مي‎شود كه زبان به تعطيلات مي‎رود. راسل ب بيان نظريه خود درخصوص اوصاف خاص«definite description» در واقع تمايزي را قائل مي‎شود بين زبان عرفي« natura anguage» .كه مردم با آن صحبت مي‎كنند و «زبان صوري» (forma anguage) كه در آن سعي شده است دقت نظرها اعمال شود و از ابهامات زبان عرفي خالي باشد. رويكرد ويتگنشتاين در رساله منطقي – فلسفي رويكرد زبان صوري است و براي تبيين رويكردش قائل به نظريه «اتميسم منطقي» مي‎شود. نظريه اتميسم منطقي در زبان صوري معنا پيدا مي‎كند.

در رويكرد زبان ايده‎آل، جملات و قضايا به جملات ساده يا اتميك و جملات مركب تقسيم مي‎شوند. جملات مركب از تركيب جملات ساده، ساخته مي‎شوند؛ يعني اگر من بيايم و از اداتي مثل اگر، يا و .... استفاده كنم و جملات اتميك را به هم مرتبط كنم، جمله‎اي كه به دست مي‎آيد جمله مركب است. به همين منوال حقايق عالم به حقايق بسيط و حقايق مركب تقسيم مي‎شود. حقايق بسيط يك وضعيت امور هستند كه از ارتباط اشياء حاصل آمده‎اند.

ويتگنشتاين براساس نظريه اتميسم منطقي، نظريه تصويري معنا را مطرح مي‎كند. او معتقد است كه زبان تصويري است كه واقعيت را بازنمايي مي‎كند. همان گونه كه هر نقطه يك تصوير، جايگاهي دارد كه كل مجموعه نقاط كل تصوير را بازنمايي مي‎كنند، هر جملة اتميك به عنوان يك جزء در كنار ديگر جملات اتميك، قرار مي‎گيرد و جملات مركب و مركب‎تر را ايجاد مي‎كند و اين جملات مركب باز نماكننده واقعيت هستند.

در چنين ديدگاهي وظيفه فيلسوف چيست؟ ويتگنشتاين مي‎گويد وظيفه فيلسوف فهم دقيق زبان است. او مي‎گويد: كاري كه فيلسوف بايد انجام دهد، نقادي زبان است و اين همان بحثي بود كه از آن به فلسفه زباني تعبير كردم، يعني با فهم زبان ما توانايي آن را داريم كه مشكلات فلسفه را برطرف كنيم. ادعاي ويتگنشتاين اين است كه اگر زبان را خوب بفهميم از مشكلات زيادي كه گريبانگير فلسفه خواهد شد، نجات پيدا مي‎كنيم. اگر ما چنين ساختاري را قبول كنيم و بپذيريم كه كار زبان فقط اين است كه حقايق را توصيف كند، متوجه خواهيم شد كه زبان ما محدوديتهايي را پيدا مي‎كند و آن محدوديتها آن چيزي است كه در آخرين گزاره‎هاي فرعي گزارة 6 رساله منطقي فلسفي و گزاره 7 كتاب، خودش را نشان مي‎دهد. مباحث متافيزيك، مسألة فلسفه حيات، مباحث مربوط به خداوند، مباحث مربوط به اخلاق، زيباشناسي، دين و ... همگي فراتر از زبان هستند. ويتگنشتاين اين حيطه‎ها را مربوط به امور رازآلود مي‎داند كه زبان درباره آنها نمي‎تواند اظهار نظري داشته باشد. در واقع همان محدوديتي كه كانت در باب عقل مطرح كرده است، ويتگنشتاين به نوعي ديگر در باب زبان مطرح مي‎كند.

اين كه ويتگنشتاين از محدوديت‎هاي زبان سخن مي‌گويد و بيان مي‎كند كه مباحث مربوط به خداوند، اخلاق، زيباشناسي و دين فراتر از زبان هستند به چه معناست؟

اعضاي حلقه وين، تصورشان اين بود كه ويتگنشتاين مي‎خواهد بگويد اينها در حد خرافات و اوهام هستند و وجودي ندارند و بي‎معنا هستند؛ به تعبيري نفي اخلاق، دين و زيباشناسي؛ امّا به نظر مي‎رسد كه تلقي ويتگنشتاين اين نبوده است. شواهد مختلفي مي‎توان اقامه كرد كه مقصود ويتگنشتاين آن چيزي كه اعضاي حلقه وين فهميده‎اند، نبوده است. ويتگنشتاين نمي‎خواسته بگويد كه اينها بي معنا هستند، بلكه مي‎خواسته بگويد زبان، گنجايش بيان اينها را ندارد؛ يعني اگر انسان بخواهد در اين راستا قدم بردارد، بايد از زبان بيرون بيايد و در ارتباط وجودي با اين مباحث قرار بگيرد؛ يعني در ارتباط فرا زباني با اين امور قرار بگيرد. ويتگنشتاين در جايي بيان مي‎كند كه من در 21 سالگي، نمايشنامه‎اي را در وين مشاهده كردم و در آنجا براي اوّلين بار فهميدم كه باورهاي ديني امكانپذير است. در يكي از بحث‎هايي كه با موريس شليك دارد، با اين سخن شليك كه دين براي دوران كودكي بشر است، مخالفت مي‎كند. در نامه‎اي كه در سال 1919 به فيكر نوشته است، مي‎گويد: رساله منطقي – فلسفي در برگيرنده دو بخش است: آنچه در كتا ب مورد دقت قرار گرفته و آنچه هنوز آن را ننوشته‎ام، و بيان مي‎كند كه بخش دوّم مهمترين بخش است. در جايي به ويتگنشتاين مي‎گويند كه اعضاي حلقه وين چنين اعتقادي دارند، او در جواب مي‎گويد اينها حرفهاي شاعرانه است.

ويتگنشتاين در دوره دوّم فلسفي ديدگاههايي را مطرح مي‎كند كه لُب اين ديدگاهها را در چند كتاب،خصوصاً كتاب «تحقيقات فلسفي» مشاهده مي‎كنيم. ديدگاههاي دوّم ويتگنشتاين، هنگامي كه دوباره در سال 1930 شروع به تدريس مي‎كند، از جهاتي با ديدگاه اوّلش متفاوت است و از جهاتي هم متفاوت نيست بلكه در راستاي آن است. تفاوتي كه ويتگنشتاين در دوره دوّم با دوره اوّل دارد، اين است كه اتميسم منطقي خودش را نفي مي‎كند و تئوري معنا داري جديدي را ارائه مي‎كند. امّا در باب گزاره‎هاي ديني بايد بگوييم كه ويتگنشتاين كاري كه انجام مي‎دهد، در تعارض با ديدگاه اوّلش نيست، بلكه در راستا و تكميل كنندة آن است. ويتگنشتاين در دورة اول بيان مي‎كند كه زبان محدود است و توانايي كشش و بار كردن مفاهيم مربوط به خداوند، اخلاق و ... را ندارد. در واقع كاري كه ويتگنشتاين در دوره دوّم فلسفه خودش انجام مي‎دهد، توسعه دادن به حيطه زبان است؛ يعني قابليتهاي زبان را اضافه مي‎كند، به گونه‎اي كه اين زبان بتواند مفاهيم مربوط به دين، اخلاق و زيباشناسي را هم بيان كند؛ يعني اين طور نيست كه ويتگنشتاين در دوره‎اي بيان كند كه گزاره‎هاي ديني بي معناست، بعد در دوره دوّم بگويد گزاره‎هاي ديني با معناست. خير، ويتگنشتاين گزاره‎هاي ديني را معنادار مي‎دانسته، امّا در دوره اوّل معتقد بوده كه نمي‎توان اينها را بيان كرد؛ در حالي كه در دورة دوّم مي‎گويد اينها قابليت بيان را دارند و اين كار را با توسعه دادن واضافه كردن قلمرو زبان انجام مي‎دهد.

اولين كاري كه او در دورة دوّم انجام مي‎دهد، نقد اتميسم منطقي است. به تعبيري اگر بخواهم دقيقتر صحبت كنم، نقد ذات گروي است. ويتگنشتاين در دوره اول فلسفي‎اش، معتقد است كه هر اسمي براي شيئ خاصي وضع مي‎شود، اين يك نوع ذات گروي است؛ ويتگنشتاين در دوره دوم فلسفي‎اش، اين ديدگاه را به نقد مي‎كشد. در اوّل كتاب تحقيقات فلسفي،عبارتي را از آگوستين نقل و نقد مي‎كند. نقد آن عبارت آگوستين، در واقع نقد تفكر اوّل فلسفي خودش است. او عبارت مهمي را بيان مي‎كند كه امروزه خيلي معروف است: معنا همان كاربرداست “Meaning is use ” ودر كتاب“ Phiosophica Grammer ”بيان مي‎كند: شايد فهميدن يك لفظ به معناي دانستن چگونگي كاربرد آن يا توانايي به كارگيري آن باشد. من هنگامي معناي يك لفظ را مي‎دانم كه بتوانم از آن استفاده كنم. لفظ در كاربرد، معنا پيدا مي‎كند. در جاي ديگر ويتگنشتاين بيان مي‎كند كه فهميدن معناي يك كلمه به معناي دانستن راههاي ممكن دستور زباني كاربرد آن است. يعني من بدانم اين كلمه را در چه كاربردهايي مي‎توانم استفاده كنم و در چه جايي نمي‎توانم از آن استفاده كنم. ويتگنشتاين با اين سخن از تفكر ذات گروي بيرون مي‎آيد و نظريه «شباهت خانوادگي» را ارائه مي‎كند؛ يعني اين طور نيست كه يك لفظ معناي مشخصي داشته باشد. بلكه مصاديق يك لفظ در طيفي قرار مي‎گيرند كه شباهت خانوادگي با هم دارند، همانند رنگ، در يك طيف رنگ. در طيف رنگ آن مرزي كه رنگ قرمز از رنگ نارنجي جدا مي‎شود، قابل تشخيص نيست و درعين حال در دو طرف طيف دو رنگ كاملاً متفاوت را مشاهده مي‎كنيم.

امّا مسأله ديگري كه در دوره دوّم فلسفه ويتگنشتاين براي ما اهميت دارد، نفي زبان خصوصي است. تئوريهاي معنا داري، تئوريهاي درون‎گرا است. معناچيزي است كه در ذهن قرار دارد. ما مي‎گوئيم لفظ بر مفهوم ذهني دلالت مي‎كند و مفهوم ذهني با عالم واقع مطابقت دارد؛ يعني ما وجودي ذهني براي مفاهيم قائل هستيم و معنا را امري دروني“Interna”مي‎دانيم، در حالي كه ويتگنشتاين معتقد است اگر ما معنا را امري دروني بدانيم، عملاً راه آموزش زبان را سد مي‎كنيم و مي‎بنديم؛ ويتگنشتاين مي‎گويد: اگر ما معتقد باشيم كه معنا امري دروني است و نه امري عمومي و در دسترس همگان، گرفتار شكاكيت خواهيم شد؛ در واقع او مسأله را به صورت برهان خلف بيان مي‎كند. اگر معنا امري دروني باشد، راه آموزش زبان بسته خواهد شد و ما نمي‎توانيم با همديگر تعامل داشته باشيم و حرف همديگر را نخواهيم فهميد. امّا از آنجا كه ما حرف همديگر را مي‎فهميم و با هم تعامل مي‎كنيم، معلوم مي‎شود كه معنا امري ذهني و دروني نيست، بلكه امري عمومي است. ويتگنشتاين در اين باره دو استدلال بيان مي‎كند. پيروي از قواعد يكي از مفاهيم كليدي در فلسفه ويتگنشتاين است. او معتقد است نحوه‎هاي مختلفي از زندگي وجود دارد و در هر نحوه زندگي قواعد معنادار خاصي حاكم است؛ يعني در هر جامعه زباني قواعد خاصي حاكم است كه با پيروي از آن قواعد، افراد ناخواسته الفاظ را مي‎آموزند. معناي يك لفظ را قاعدة حاكم بر كاربرد آن لفظ به دست مي‎دهد. ويتگنشتاين مي‎خواهد بگويد معنا همان كاربرد است و كاربرد هم قاعده مي‎خواهد و قاعده نيز در جامعه زباني به انسان آموخته مي‎شود.

امّا اگر زبان خصوصي نداريم، معناداري زبان چگونه خواهد بود؟ ويتگنشتاين از اصطلاح (Forms of ife) يعني «نحوه‎هاي زندگي» استفاده مي‎كند. نحوه‎هاي مختلفي از زندگي براي بشر وجود دارد. در هر حال با مسأله نحوه‎هاي زندگي و با توجه به نفي زبان خصوصي، با محوري‎‎ترين اصطلاح ويتگنشتاين در فلسفه دومش به نام «بازيهاي زباني» آشنا مي‎شويم. زبان در فلسفه دوم ويتگنشتاين هنگامي كه به عنوان يك امر خصوصي نفي شد، امري عمومي محسوب مي‎شود و هنگامي كه امري عمومي محسوب شد، بدان معناست كه الفاظ با پيروي از قواعدي كه در يك جامعه زباني مورد پذيرش قرار گرفته، معنا دار مي‎شوند و چون جامعه‎هاي زباني در نحوه‎هاي مختلفي از زندگي قرار دارند، قواعدي كه حاكم بر جامعه‎هاي زباني هست با همديگر متفاوت خواهند بود. از طرفي چون قواعد حاكم بر جامعه‎هاي زباني با يكديگر متفاوت است و همين قواعد است كه معناي يك لفظ را در اختيار ما قرار مي‎دهد، يك لفظ به تعداد نحوه‎هاي زندگي كه در آن كاربرد دارد، معنا خواهد داشت؛ مثلاً كلمه مادر در بيولوژي ممكن است يك معنا و براي صورت زندگي مادر – فرزندي معناي ديگري داشته باشد. پس الفاظ، معاني مختلفي پيدا مي‎كنند. ويتگنشتاين در اينجا تعبير“anguage Games”«بازيهاي زباني» را به كار مي‎برد. در جاي ديگر از اصطلاح «جعبه ابزار» استفاده مي‎كند؛ در واقع او مي‎خواهد بگويد بازي‎هاي زباني كه زبان حاكم بر گفت وگوهاي ما در نحوه‎هاي مختلف زندگي هستند، هيچ وجه اشتراك ذاتي با هم ندارند، كما اين كه بازيها هم هيچ وجه اشتراك ذاتي با هم ندارند و هر مقدار كه دقّت كنيد نمي‎توانيد وجه اشتراك ذاتي بين همة بازي‎ها پيدا كنيد. بازي بهترين اصطلاحي است كه ويتگنشتاين براي نفي ذات گروي استفاده مي‎كند. اين كه ويتگنشتاين از كلمه بازي استفاده كرده، به اين علت است كه مي‎خواهد اشاره‎اي هم به مسأله عمل و اهميت آن داشته باشد.