"چَپ‌دستی" و "چَپ‌دست‌ها"

مروری بر خصوصیّت چپ دستی و برخی مشکلات چپ دستان در جوامع مختلف

دکتر بهرام گرامی

بدن انسان آنقدرها که فکر می‌کنیم متقارن نیست. عدم تقارن داخلی که واضح است، قلب در سمت چپ و کبد در سمت راست قرار دارد و تقریباً در هر ده هزار نفر این وضعیّت برعکس است. در ظاهر و از خارج نیز عدم تقارن وجود دارد که چندان محسوس نیست. به چهره دوستانتان خیره شوید، شکل این نیمه صورت با آن نیمه کمی فرق دارد. اگر تصویر یک نیم رخ را با کمک آیینه کامل کنیم و تصویر نیم رخ دیگر را نیز چنین کنیم، دو تصویر کامل با هم مشابه نخواهند بود. غالباً هر کس با یک طرف صورت بیشتر می‌خندد و به هنگام تبسم لب به یک سمت بیشتر حرکت می‌کند.

معمولا یک چشم ما بر چشم دیگرمان غالب است و این همان چشمی است  که با آن در دوربین یا میکرسکپ نگاه می‌کنیم. برای آزمایش، یک دستتان را به جلو دراز کنید. هر دو چشم را باز نگاه دارید و نوک انگشتتان را با نقطه‌ای در چند متری خودتان میزان کنید. حال یک چشم را ببندید و به آن نقطه نگاه کنید، بعد با چشم دیگر نگاه کنید. چشم غالب آن است که آن نقطه و سر انگشت را (مثل دو چشم) در یک امتداد ببیند. بعضی ها "چپ‌پا" هستند و با پای چپشان بهتر کار می‌کنند، با آن پا راه می‌افتند و بهتر لگد می‌زنند. در بازی فوتبال، فوتبال واقعی و ایرانی، مقابله با بازیکن چپ پا تفاوت می‌کند. در رقص‌های دسته‌جمعی هم گاهی پاها با هم نمی‌خوانند و رقص به هم می‌ریزد.

در زبان انگلیسی، چپ دست را left-hander و به عنوان صفت برای شخص left-handed person می‌گویند و آن کسی است که یا از روی عادت یا برای آسانی از دست چپ بیشتر استفاده می‌کند. اصطلاح متداول دیگر برای چپ دست southpaw می‌باشد که از بازی baseball آمده است. از جمله نشانه‌های چپ‌دستی یا راست‌دستی می‌توان بلند کردن دست در کلاس، پرتاب کردن توپ، مسواک زدن، شانه کردن، چکش زدن، آب دادن پای گیاه و دوختن را نام بُرد. دست دادن با دست راست برای همه یکسان است و دلیل اولیه‌اش را چنین گفته‌اند که در هنگام ملاقات و رویارویی هیچیک از دو نفر کارد یا دشنه‌ای در دست (راست) نداشته باشد تا ضربه‌ای بزند. فقط چپ‌دست‌ها می‌توانستند با دست راست دست بدهند و با دست چپ ضربه مؤثر را وارد کنند و از این رو چپ دست را مترادف با شرور و ناجور می‌گفتند.

در قدیم چپ‌دستی را عیب و علّت می‌دانستند. زمانی یک مرد ژاپنی حق داشت زن چپ‌دستش را طلاق بدهد. اسکیموها فکر می‌کردند که چپ دست‌ها جادوگرند. در زبان لاتینی چپ را sinister می‌گویند که به معنی شوم و نحس و بد یُمن است. در زبان فرانسوی برای دو واژه چپ و ناشی یک کلمه gauche بکار می‌رود و در زبان آلمانی کلمه linkisch به معنی چپ‌دست و آدم ناجور است. در همین فارسی خودمان هنوز بسیاری از مردم راست را درست می‌پندارند و چپ را بد و نادرست می‌دانند و اصطلاحاتی مانند چشم چپ بودن، خواب زن چپ بودن، با کسی چپ افتادن و ... نمونه هایی از این طرز تلقی است.

این که آیا چپ‌دستی یا راست‌دستی (handedness) یک صفت یا خصیصه ژنتیکی (ارثی) است یا نه موضوع تحقیقات بسیار بوده است. چپ دستی زمینه ارثی دارد و تا حد زیادی ناشی از فعالیّت بیشتر سمت راست مغز است. در یک بررسی، مشاهده گردید که حدود 5 تا 8 درصد از جنین‌ها در رحِم مادر، طرف چپشان را بیشتر حرکت می‌دادند. در خانواده‌هایی که حتی یک والد (بخصوص مادر) چپ‌دست است، احتمال بروز چپ‌دستی بیشتر است. این که در قرون وسطی طایفه Kerr در اسکاتلند سپر را در دست راست می گرفتند و با دست چپ شمشیر می‌زدند (و البته احتمال زخم خوردن به قلبشان بیشتر بود)، می‌تواند تأییدی بر روند به اصطلاح "خونی بودن" خصیصه چپ‌دستی باشد. این طایفه راه‌پلّه‌های قلعه‌هاشان را هم بر خلاف جهت عقربه‌های ساعت ساخته بودند تا شمشیر زنی با دست چپ و سرنگونی دشمن برایشان سهل‌تر باشد.

با این حال، چپ‌دستی به طور کامل ارثی یا ژنتیکی نیست، بلکه عوامل محیطی رشد و نمو و حتی شرائط اجتماعی و فرهنگی نیز در آن دخالت دارد. کسانی که با دست راست کار می‌کنند معلوم نیست که از بدو تولد راست‌دست بوده‌اند یا بعداً و به اقتضای شرائط و عوامل محیطی راست‌دست شده‌اند. تشخیص چپ‌دستی و راست‌دستی در افراد و این که کسی واقعا چپ‌دست یا راست‌دست است چندان آسان نیست و نمی‌توان این دو گروه را با اطمینان از هم جدا نمود و به همین دلیل برآورد نسبت این دو گروه در جامعه مشکل است. گفته می‌شود حدود 10 تا 15 درصد از مردم چپ‌دست هستند. درصد بسیار کوچکی هم هستند که چپ و راست برایشان فرقی نمی‌کند. امروزه در جوامع متمدن پذیرفته‌اند که چپ‌دستی مطلقاً عیب نیست و نباید بچه را مجبور کرد تا با دست راست بنویسد. ضمناً این هم هنوز به تحقیق معلوم نیست که آیا حیوانات و دیگر پستانداران نیز ترجیح و گرایشی نسبت به یک سَمت از بدن خود دارند یا نه؟

گاهی چپ‌دست‌ها جنبه یک اقلیّت را پیدا می‌کنند، یعنی در عمل با آن‌ها اینگونه برخورد می‌شود و نوعی تبعیض پیش می‌آید. وسایل مختلف را علی‌القاعده برای راست‌دست‌ها می‌سازند، از وسائل آشپزخانه و قیچی و قلم خودنویس گرفته تا mug قهوه‌خوری که بر رویش عکس یا نوشته داشته باشد. صفحه اعداد روی keyboard هم در سمت راست است. دست دادن و سلام نظامی و دست سوگند بر انجیل نهادن و صلیب کشیدن بر روی سینه همه باید با دست راست باشد، و چه ناخوشایند است برای ارباب کلیسا که بچه‌ای با دست چپ روی سینه صلیب بکِشد. در هر حال، چپ‌دست‌ها خیلی خوب خودشان را با دنیایی که برای راست‌دست‌ها ساخته و پرداخته شده تطبیق داده‌اند. معلوم نیست که راست‌دست‌ها می‌‌توانستند به این خوبی خودشان را با دنیایی متفاوت تطبیق دهند.

نخستین بار در سال 1976 سازمان جهانی چپ دستان روز 13 آگوست برابر با 22 مرداد را روز جهانی چپ‌دست‌ها اعلام نمود و طی سی سال گذشته از این روز برای بالا بردن سطح آگاهی عموم نسبت به موضوع چپ‌دستی در جهان استفاده شده است، جهانی که راست‌دست‌ها در آن اکثریت چشمگیری دارند. چپ‌دست‌ها باشگاه‌ها و فروشگاه‌ها و حتی سایت‌های خاص خودشان را در اینترنت دارند.

در یک بررسی که باشگاه چپ‌دستان انگلیس بر روی 45000 عضو چپ‌دست خود انجام داد، نکات جالبی مشاهده گردید. معلوم شد که در روبوسی کردن انتخاب گونه اول برای بوسیدن بین چپ دست‌ها و راست‌دست‌ها فرق دارد و همین امر سبب تصادم بینی‌ها می‌شود! در مهمانی‌ها هم برخی چپ‌دست‌ها کارد وچنگال را به ترتیب دیگری در دست می‌گیرند و یا اشتباهاً از لیوان پهلو دستیشان می‌خورند. در برخی جوامع، غذا خوردن با دست چپ ناپسند و مذموم است شاید از این نظر که از دست چپ برای تطهیر و شستشو استفاده می‌شود. چپ‌دست‌ها در سینما و تآتر هم بیشتر دوست دارند در سمت چپ بنشینند. لباس هایشان را هم از طرف دیگر بر سر جالباسی می‌زنند و رو به سمت دیگر آویزان می‌کنند. گاهی گذاشتن پرونده در کابینت و کتاب در قفسه هم جهت دیگری دارد. بستن بند کفش و گره کراوات و بسیاری چیزهای دیگر هم فرق می‌کند. راست‌دست‌ها در بازی پوکر ورق را به راحتی از سمت چپ یعنی در جهت عقربه‌های ساعت می‌دهند ولی برای ورق دهنده چپ‌دست این کار چندان آسان نیست. به علاوه، بسیاری از بازیکنان، ورق دهنده‌ی چپ‌دست را بد شانس و بد دست می‌دانند و از این رو بعضی کازینو ها ورق‌دهنده چپ‌دست استخدام نمی‌کنند. جهت باز کردن و خواندن ورق‌ها یا در اصطلاح حرفه‌ای‌ها "سابیدن" ورق‌ها هم برای چپ دست‌ها فرق می‌کند و از این رو ورق‌هایی ساخته‌اند که به جای دو گوش هر چهار گوش آن نشانه دارد.

در مورد همبستگی بین چپ‌دستی و خصوصیات دیگر مطالعات زیادی شده و بسیار گفته و نوشته‌اند، ولی در یک مورد نتیجه آن روشن است و آن این که در میان کودکان 5 تا 15 ساله بین چپ‌دستی و "شب‌ادراری" طبیعی (Primary Nocturnal Enuresis = PNE) همبستگی آماری مثبت وجود دارد و صد البته که هیچگاه یک همبستگی بطور کامل و در تمام موارد صادق نیست. عارضه PNE را از آن جهت طبیعی می‌نامند که نقص فیزیولوژیکی مانند کوچکی مثانه یا عدم تعادل هورمونی و بیماری‌های عفونی یا روانی عامل آن نیست. چپ‌دستی و "شب‌ادراری" هر دو روند ارثی دارند و در پسر بچه‌ها بیش از دختر بچه‌ها است. وجود هورمون مردانه تستسترون در مقادیر زیاد فعالیُت بخش راست مغز و لذا فعالیّت سمت چپ بدن را بیشتر می‌کند و این یکی از دلائل بیشتر بودن چپ‌دستی در جنس مذکُر است.

تنی چند از هنرمندان طراز اول جهان که دستی معجزه‌گر داشته‌اند، از جمله میکل آنژ، لئونارد داوینچی، رامبران و پیکاسو چپ‌دست بوده‌اند. باخ، بتهوون، انیشتن، چارلی چاپلین و فرد آستر و بسیاری دیگر نیز چنین بوده‌اند. از شش پرزیدنت اخیر آمریکا چهارتاشان: فورد، ریگان، بوش (پدر) و کلینتون چپ‌دست بوده‌اند و هستند. می‌گویند چپ‌دست‌ها با هوش‌ترند ولی هنوز شواهد علمی کافی برای آن وجود ندارد. نشریه فاینانشیال تایمز گزارشی داده که تعداد مدیران چپ‌دست در شرکت‌های اینترنتی تقریباً دو برابر شرکت‌های غیر اینترنتی یا سنتی است. راستی - Bill Gates - آقای کامپیوتر هم همینطور ...

دوست چپ‌دستم می‌گفت در مدرسه ما تمام صندلی‌ها را برای نوشتن با دست راست ساخته بودند و وقتی موقع امتحان می‌شد من مجبور بودم روی همان صندلی‌ها ولی با 90 درجه تغییر جهت به سمت راست بنشینم تا صفحه زیردستم در سمت چپ قرار بگیرد. البته در این وضعیّت می‌توانستم دید بهتری نسبت به ورقه‌های اطرافیانم داشته باشم! همین دوست می‌گفت وقتی شانزده ساله بودم برای اولین بار با ترس و لرز دست دختر همسایه را گرفتم، با نومیدی گفت: "اِه! تو چپ دستی؟"