اعتصاب غذا پدیده جدیدی نیست، سابقه آن به روم باستان می‌رسد. در دوران معاصر اما اعتصاب غذا نماد نافرمانی مدنی و اعتراض بدون خشونت است. از معروف‌ترین موارد اعتصاب غذا به جنبش زنان بریتانیا موسوم به "سافروجت" می‌توان اشاره کرد، اما شاید معروف‌ترین مورد، اعتصاب غذای مهاتما گاندی باشد در ۷۴ سالگی که بیست و یک روز فقط با کمی آب اعتصاب غذا کرد. گفته می‌شود گاندی در زندگی‌اش چهارده بار اعتصاب غذا کرده است.

یکی دیگر از موارد مشهور اعتصاب غذا به اعتصاب غذای ایرلندی‌ها معروف است که در دهه هفتاد و هشتاد میلادی اتفاق افتاد و نماد آن بابی سندز، مبارز ایرلندی جان خود را بر سر این کار گذاشت. در واقع شواهد علمی و طبی از تاثیر اعتصاب غذا بر بدن بیشتر از مطالعه بر روی معترضان ایرلندی به دست آمده، مثل خواهران پرایس که ۲۰۵ روز اعتصاب غذا کردند و بیش از چهار صد بار به زور به آنها غذا خورانده شد.

"امتناع از خوردن" در زندان پدیده رایجی است که اغلب برای خواسته‌های کوچک یا اعتراض انجام می‌شود.

اما اعتصاب غذای "واقعی" تقریبا در تمام موارد مربوط به زندانیان سیاسی است. آنها در اعتراض به تضییع حقوق خود یا به چالش کشیدن قدرت چنین می‌کنند؛ گاهی فردی و گاهی دسته جمعی. این که تا چه حد از خوردن و آشامیدن خودداری می کنند کاملا متغیر و متفاوت است؛ برخی حاضرند جان خود را هم بر سر آن بگذارند. اما در اعتصاب غذای "واقعی" چه اتفاقی برای بدن می‌افتد؟

انواع اعتصاب غذا کدام است؟

§      اعتصاب غذای خشک: نه غذا نه آب و نه هیچ نوع نوشیدنی دیگری. این نوع اعتصاب غذا نادر است.

§      اعتصاب غذای تر: خودداری از خوردن غذای جامد و فقط نوشیدن آب، با یا بدون نمک. معمولا این نوع اعتصاب غذا به معنای آن است که آب به هیج وجه شیرین نشود؛ به عبارت دیگر قطع دریافت کالری

§      نیمه اعتصاب غذا: هر شکلی از روزه گرفتن بجز دو نوع بالا. در واقع فرق روزه با اعتصاب غذا این است که در روزه مصرف آب و غذا محدود می‌شود اما خوردن و آشامیدن بر اساس معیار یا قاعده مشخصی ادامه پیدا می‌کند.

در مورد اعتصاب غذا یک نکته را باید حتما مد نظر داشت: مدت. هر چه اعتصاب غذا طولانی‌تر شود خطر آسیب به بدن بیشتر می‌شود ،مثلا اگر نیمه‌اعتصاب غذا طولانی شود می‌تواند به اندازه اعتصاب غذای خشک خطرناک باشد و حتی باعث مرگ شود.

ساعت‌های اول: در چند ساعت اول بدن از ذخیره قند کبد (گلیکوژن) استفاده می کند و اگر این ذخیره به  پایان برسد، قند و چربی پلاسمای خون را مصرف می‌کند. با گذشت زمان ممکن است قند خون به تدریج پایین بیاید و شاید فرد احساس، ضعف و بی‌حالی و سرگیجه کند. با این حال فرد بزرگسال سالم با تغذیه مناسب قاعدتا ۴۸ تا ۷۲ ساعت را می‌تواند به راحتی فقط با آب سر کند.

دوسه روز اول: اگر اعتصاب غذا ادامه پیدا کند متابولیسم بدن شروع به تغییر می کند و روندی به نام  "کتوز" آغاز می‌شود و بدن که دیگر قند ندارد به سراغ چربی می‌رود.

در واقع اعتصاب غذا از نظر طبی و فیزیولوژیک، دو تا سه روز بعد از شروع اعتصاب غذای‌تر آغاز می‌شود. در این شرایط دهان بیمار بوی استون یا میوه گندیده می‌دهد و در ادرار فرد استون یافت می شود. علت این است که بدن دیگر به کربوهیدرات دسترسی ندارد بنابراین به سراغ دیگر منبع انرژی می‌رود: چربی.

اگر ذخیره چربی بدن بیشتر باشد تحمل اعتصاب غذا راحت‌تر است با این حال در این مرحله ممکن است فرد ضعیف و بی‌حال باشد. اگر اعتصاب غذا ادامه پیدا کند، احساس و درد گرسنگی پس از دو تا سه روز از بین می‌رود.

با ادامه اعتصاب غذا وزن فرد شروع به کاهش می‌کند و ذخیره چربی که به پایان برسد بدن به ناچار خودخواری را شروع خواهد کرد. اینکه چربی کی به پایان برسد به ذخیره بدن فرد بستگی دارد اما معمولا بعد از هفت تا ده روز دیگر نه قندی مانده نه چربی و بدن به سراغ آخرین منبع انرژی می‌رود؛ پروتئین. متابولیسم بدن دوباره تغییر می‌کند و این دفعه به سراغ عضلات می‌رود و پروتئین آن را می‌سوزاند. از اینجا است که عضلات شروع به تحلیل رفتن می‌کنند.

در اعتصاب غذای خشک احتمال اینکه فرد بیش از هفت تا ده روز زنده بماند کم است اما در اعتصاب غذای تر بدن می‌تواند مدت نسبتا قابل توجهی این شرایط را تاب بیاورد تا تمام عضلات را بسوزاند.

تغییر متابولیسم بدن به این معنا است که مواد زائد ناشی از سوخت و ساز با مواد زائد در شرایط عادی تفاوت دارد. اگر در اعتصاب غذا آب کافی مصرف شود بدن دست کم می‌تواند سموم را با آب دفع کند. اما اگر اعتصاب غذا خشک باشد سموم در بدن تجمع کرده و همین ممکن است به کبد و مغز آسیب برساند.

بعد از حدود ده روز بدن دچار سوءتغذیه شده و در گرسنگی شدید و طولانی دو بیماری به نام‌های "کواشیورکور" یا "ماراسموس" ایجاد می‌شود؛ شبیه قحطی‌کشیدگان آفریقا. تمام عضلات تحلیل رفته، چشم‌ها در اعماق کاسه سر گم شده، گیجگاه کاملا فرو رفته، دست و پاها پوستی است بر استخوان و شکم برآمده است و متورم.

از نظر طبی اعتصاب غذای تر کامل (بدون افزودن قند به آب) بین ۴۶ تا ۷۳ روز بیشتر نمی‌تواند طول بکشد (این زمان در منابع مختلف اندک تفاوت دارد) و فرد بعد از این مدت به دلیل آسیب شدید به اعضای مختلف به خصوص کبد، مغز و کلیه و اختلال شدید متابولیسم در خواهد گذشت.

توجه به یک نکته اهمیت اساسی دارد: اینکه چقدر می‌توان با اعتصاب غذا دوام آورد به شدت تحت تاثیر وزن بدن، ژنتیک و متابولیسم فرد، سلامت یا بیماری و حجم غذای فرد است. اما شاید از همه چیز مهمتر نوشیدن آب است؛ بنابراین تحمل اعتصاب غذا از فردی به فردی دیگر فرق می‌کند.

برای پزشکان اینکه آیا باید مداخله کنند یا نه همیشه یک مسئله اخلاقی بوده و هنوز هم هست. سوال دیگر این است که پزشک کی باید مداخله کند. اینکه نقطه بحرانی که بعد از آن فرد به شدت در خطر مرگ قرار می‌گیرد کجاست دقیقا معلوم نیست، اما اگر ضریب توده بدنی یا BMI تا ۱۲.۵ (در فرد سالم باید بالای ۱۸ باشد) کاهش پیدا کند، یعنی زمانی که معمولا وزن فرد به سی تا چهل کیلو رسیده، حتی با رسیدگی پزشکی هم ممکن است زنده نماند.