کتابی که نبودش روی میز غنی «۴۵ هزار» جنازه روی دست افغانستان گذاشت
این کتاب قرن‌ها مضمون مطالعه‌ی امپراتورها، شاهان و دیگر رهبران انقلابی بوده است. اما این کتاب به دلیل بینش‌های ژرفش در مورد استراتژی‌های نظامی تا قرن هشتم دور از دسترس عموم نگهداری می‌شد. سون زو به عنوان اولین مطرح‌کننده‌ی جنگ چریکی دانسته می‌شود و بسیاری از اصول وی حتا امروز از سوی کاروران جنگ چریکی به کار گرفته می‌شود.
نویسنده: عزیز کوشان
جای کتابی ۵۰ صفحه‌ای با قدمت ۲۵۰۰ سال در کلکسیون هفت هزار جلدی[۱] رییس‌جمهور اشرف غنی خالی است. نام این کتاب «هنر رزم» است که توسط سون زو، فیلسوف و استراتژیست نظامی چینی نوشته شده است. بسیاری از دانشمندان این کتاب را به عنوان «بهترین اثر در مورد جنگ» می‌دانند که تا هنوز نوشته شده است.[۲] هنر رزم در معتبرترین مدارس عالی نظامی و جنگی در سراسر جهان از جمله وِست پوینت تدریس می‌شود.[۳]
این کتاب قرن‌ها مضمون مطالعه‌ی امپراتورها، شاهان و دیگر رهبران انقلابی بوده است. اما این کتاب به دلیل بینش‌های ژرفش در مورد استراتژی‌های نظامی تا قرن هشتم دور از دسترس عموم نگهداری می‌شد.[۴] سون زو به عنوان اولین مطرح‌کننده‌ی جنگ چریکی دانسته می‌شود و بسیاری از اصول وی حتا امروز از سوی کاروران جنگ چریکی به کار گرفته می‌شود.[۵] فیدل کاسترو، رهبر کمونیست کوبا، هوچی مین، رهبر انقلابی کمونیست ویتنام، مجاهدین افغان و مائو تسه تونگ برخی از پیروان شناخته‌شده‌ی اصول سون زو هستند. جنرال دیوید پتریوس که رهبری سربازان امریکایی را در مقابله با شورشیان در عراق و افغانستان به عهده داشت، در تحسین کتاب گفته است که این کتاب «امروزه همان‌قدر کاربردی است که زمان نوشته‌شدنش». او همچنین گفته است که این کتاب حقش است که «به یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های جهان در مورد استراتژی نظامی تبدیل شود.»[۶]
«نظریهپرداز ارشد افغانستان»
در سال ۲۰۱۴ زمانی که اشرف غنی به عنوان رییس‌جمهور افغانستان «انتخاب» شد، امیدواری‌ها بالا بود که او به عنوان یک فرد آکادمیک و استاد سابق دانشگاه‌های معتبر و سرقوماندان اعلای قوای مسلح افغانستان ـ و یا براساس توصیف سون زو «جنرال» ـ مسیر جنگ و صلح را به نفع مردم افغانستان تغییر خواهد داد و نیروها را در مورد نحوه‌ی مبارزه و چگونگی پیروزی در این جنگ رهبری خواهد کرد. اما از زمان آغاز ریاست‌جمهوری وی، وضعیت امنیتی بدتر شده است. شورشیان از مرکز قدرت‌شان در جنوب، به شمال کشور گسترش یافته و ۷۰ درصد[۷] خاک افغانستان را تهدید می‌کنند. در این اواخر، شورشیان حتا حملاتی را در مناطق مرکزی افغانستان که در ۱۷ سال گذشته نسبتا آرام بود، راه‌اندازی کردند. با اینکه دولت افغانستان تمایلی به افشای آمار تلفات نیروهای افغان نداشته است، اما به تازگی رییس‌جمهور اذعان کرده است که از سال ۲۰۱۴ به این‌سو ۴۵ هزار[۸] نیروی امنیتی جان خود را از دست داده‌اند. از سوی دیگر، گزارش یوناما حاکی از این است که فقط در ۹ ماه اول سال ۲۰۱۸، حدود ۸,۰۸۵ غیرنظامی[۹] کشته و یا زخمی شده‌اند. یافته‌های پژوهش بنیاد آسیا در رابطه به روحیه‌ی ملی مردم افغانستان در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که ۶۱ درصد افغان‌ها معتقدند که کشور در جهت اشتباه در حال حرکت است، در حالیکه فقط ۳۳ درصد معتقدند که غیر از این می‌باشد.[۱۰]
رییس‌جمهور بدترشدن وضعیت امنیتی در دوران ریاست‌جمهوری خودش را به خروج بخش بزرگی از نیروهای رزمی بین‌المللی از کشور در سال ۲۰۱۴، نسبت می‌دهد[۱۱]، اما او هرگز در مورد کارایی راه‌کارها و استراتژی‌های دفاعی و امنیتی‌اش تامل نمی‌کند. با اینکه او از انتقال مسئولیت‌های امنیتی از نیروهای آیساف به نیروهای ملی امنیتی افغانستان نظارت کرد ـ مسئولیتی که باورها بر این است دانش غنی را در مورد توانایی‌ها، نقاط قدرت و ضعف دشمن و نیروهای ملی امنیتی افغانستان بالا برده است ـ اما دستور و استراتژی وی فاقد وضاحت و تمیزی است.
جنرال مقصر است
دولت افغانستان ۱۷ سال می‌شود که درگیر یک جنگ طولانی و گیج‌کننده در برابر طالبان و سایر سازمان‌های تروریستی است؛ جنگی که در آن تصویر دشمن واضح نیست. این نامشخص‌بودن تصویر دو دلیل اصلی دارد. دلیل اول ماهیت نامتعارف این جنگ است که در آن دشمن از نبرد نیرو در برابر نیرو اجتناب می‌کند و به جای آن تاکتیک‌های چریکی را دنبال می‌کند که برای ارتش متعارف، شناختن دشمن و راه‌اندازی حملات را دشوار می‌کند. همان تاکتیکی که توماس ادوارد لورنس (لورنس عربستان) به شورشیان عرب در برابر امپراتوری عثمانی توصیه کرد؛ اینکه مانند ماری در شن‌ها مخفی شوید، منتظر فرصت مناسب باشید، از شن بیرون بیایید و همچون صاعقه بر نیروهای دشمن ضربه بزنید و پس مانند آب در شن و ماسه حل شوید و بگذارید دشمن مانند یک بوکسور کور دنبال شما بگردد. دلیل دوم رفتار دولت افغانستان در مقابل دشمن است که به این مار سمی یک لایه اضافی از شن و ماسه برای پنهان‌شدن بخشیده است و پرده‌ی دیگری را در برابر چشمان نیروهای ملی امنیتی آویخته است تا مانند یک بوکسور نابینا به دنبال دشمن بگردند. رییس‌جمهور غنی فقط چند ماه پس از احراز کرسی ریاست‌جمهوری، طالبان را به عنوان «مخالفان سیاسی»[۱۲] تعریف کرد. در حالیکه حامد کرزی رییس‌جمهور پیشین، طالبان را «برادران ناراضی»[۱۳] می‌خواند. رفتار دولت افغانستان نسبت به دشمن و تعاریف حکومت افغانستان از دشمن، اعتراض را در میان مردم افغانستان که اکثریت مطلق[۱۴]شان با طالبان مخالفند و این گروه را دشمن تلقی می‌کنند، برانگیخته است. این شکاف ادراکی میان دولت و مردم، برخلاف این اصل سون زو است که می‌گوید برای پیروزی در جنگ خط فکریجنرال (سرقوماندان اعلی قوای مسلح) و مردم باید یکی باشد.[۱۵]
به خاطر روایات متناقص دولت افغانستان از دشمن و ماهیت نامتعارف این جنگ، نیروهای ملی امنیتی افغانستان در حالت سردرگمی قرار دارند؛ اینکه بر چه کسی حمله کنند و از چه کسی دفاع کنند. در حالیکه سون زو می‌گوید اگر کلمات فرمان و سخنان فرماندهی واضح و متمایز نباشند، تقصیر از جنرال است، اما اگر دستورات واضح و روشن باشد، کاستی و تقصیر از سربازان و افسران آن‌هاست.[۱۶] جنرال (سرقوماندان اعلای قوای مسلح) افغانستان به خاطر اینکه تصویر روشنی را از دشمن نشان نمی‌دهد و توصیف واضحی از دشمن ندارد، باید سرزنش شود. اگرچه اخیرا حمدالله، محب مشاور امنیت ملی افغانستان گفته است که فرقی میان «دشمن بد» و «دشمن خوب» وجود ندارد و هرکسی که علیه حاکمیت و استقلال افغانستان بیاستد، از سوی نیروهای ملی امنیتی افغانستان تحمل نخواهد شد و نابود خواهد شد.[۱۷]
از سون زو بپرس
کارل فون کلاوزِویتس، جنرال و نظریهپرداز نظامی پروس در کتابش «درباره‌ی جنگ» می‌نویسد که در ابتدا «هیچ‌کس جنگی را شروع نمی‌کند مگر اینکه قطعا بداند با این جنگ چه می‌خواهد به‌دست بیاورد و چگونه می‌خواهد آن را انجام دهد.»[۱۸] هنگام ارزیابی وضعیت جنگ در افغانستان، دو نتیجه‌گیری مطرح می‌شود؛ اول اینکه این جنگ برای دولت افغانستان جنگی از سر انتخاب نیست، بلکه این کشور گرفتار جنگ تحمیلی[۱۹] شده است که کشورهای منطقه و فراتر از آن به آن دامن می‌زنند، اما استراتژی دولت افغانستان در مورد نحوه‌ی «انجام» این جنگ گمراه‌کننده است و دولت افغانستان تا هنوز نتوانسته ماهیت این جنگ را درک کند.
جنگ افغانستان یک جنگ نامتقارن و غیرمتعارف است که در آن شورشیان از نبرد رو در رو (نیرو در برابر نیرو) با نیروهای ملی امنیتی افغانستان اجتناب می‌کنند و در برابر نیروهای افغان انواع «مانورهای غیرمعمول» تاکتیک‌های چریکی را به کار می‌بندند، اما [سرقوماندان اعلای قوای مسلح] افغانستان حرکت شورشیان را با گفتن این که «آن‌ها در جنگ رو در رو شکست خورده‌اند و به همین دلیل از تاکتیک‌های تروریستی استفاده می‌کنند» شکست می‌داند، بدون این که متوجه شود شورشیان از اصل اساسی سون زو که می‌گوید «حمله کن بر آنچه که ضعیف است [و] دور باش از آنچه که قوی است» پیروی می‌کنند. اگرچه این تنها پس از انتقال مسئولیت امنیتی از آیساف به نیروهای امنیتی افغان بود که شورشیان حملات بزرگ را بر مراکز ولایات غزنی، فراه و کندز آغاز کرده‌اند و با افراز کمین و قراردادن دام‌های جنگی و تخریب جاده‌ها، مسیرهای اکمالاتی را مسدود می‌کنند تا سرعت رسیدن نیروی پشتیبانی را کند کنند و آن‌طور که سون زو می‌گوید زمینه را برای «عقب‌نشینی فراهم کنند که نمی‌تواند دنبال کرد و با سرعت برتر رهسپار شوند.»[۲۰] در این وضعیت که شورشیان از اصول سون زو پیروی می‌کنند، نیروهای ملی امنیتی افغانستان برای مقابله باید از اصل دیگر سون زو که می‌گوید «ارتش باید مانند ماری انعطاف‌پذیر و سریع عمل کند؛ چنانچه وقتی سر ضربه می‌خورد دم باید برای کمک وارد عمل شود، وقتی دم ضربه می‌خورد این سر است که باید به کمک بشتابد و وقتی وسط [مار] ضربه می‌خورد هم سر و هم دم باید به کمک بشتابند»[۲۱] پیروی کنند. برخلاف این اصل، همان‌گونه که یکی از مقامات ارشد[۲۲] وزارت دفاع خاطر نشان می‌کند، در حال حاضر ساختار سوق و اداره [ارتش افغانستان] شدیدا متمرکز است و روند اکمالات و اعزام نیروهای اضافی به حدی زمان‌بر و طولانی است که حداقل یک هفته و اغلب بیشتر از آن طول می‌کشد ـ تا نیروها در میدان نبرد اکمال و تقویت شوند. در ۱۲ آگست سال گذشته طالبان به شهر غزنی که در حدود ۱۵۰ کیلومتری جنوب کابل موقعیت دارد، حمله کردند. بیش از سه روز طول کشید تا نیروی کمکی دولت افغانستان برای عقب‌زدن طالبان به این شهر برسد.
شورشیان توانسته‌اند یکی دیگر از اصول سون زو را که می‌گوید «اگر نیروهای [دشمن] متحد باشند، آن‌ها را متفرق کن»[۲۳] با استفاده از نفوذی‌های‌شان برای راه‌اندازی «حملات سبز بر آبی» به نفع خود استفاده کنند. این تاکتیک با جداکردن نیروهای بین‌المللی از نیروهای ملی امنیتی افغانستان، مختل‌کردن ارتباطات، هماهنگی و مهم‌تر از همه اعتماد میان این نیروها، واقعا برای آن‌ها موثر واقع شده است. در غیاب این همه، تاثیرگذاری تلاش‌های ضد شورش متوقف شده است.
طالبان با زیر تهدید قراردادن ۷۰ درصد قلمرو افغانستان، با موفقیت میدان نبرد را گسترش داده‌اند. این استراتژی انبساطی به منظور تطبیق یکی از دیگر از صول سون زو است که می‌گوید «دشمن را وادار کن در چندین جبهه دفاع کند؛ وقتی او [دشمن] آماده‌ی دفاع [جنگ] در چندین جبهه شود، آن‌وقت تعداد نیروها [دشمن] اندک خواهد بود.»[۲۴] این اصل نیروهای افغان را وادار کرده است از هر روستا و ولسوالی در سراسر کشور دفاع کنند که از سوی دیگر به دشمن کمک می‌کند تا نقاط ضعف را شناسایی و حمله کنند. هم از لحاظ نظری و هم داده‌هایی عینی نشان می‌دهد که استراتژی فعلی [دولت افغانستان] نامناسب می‌باشد و فاقد مولفه‌ی کلیدی تلاش ضد شورش، یعنی «مهار» دشمن است.
صلح آسان نیست
مذاکره‌کنندگان افغان در امارات متحده عربی، برای ۳ روز طولانی پشت درهای بسته برای گفت‌وگو با نمایندگان طالبان در رابطه به صلح در افغانستان انتظار کشیدند، اما طالبان حاضر نشدند با آن‌ها ملاقات کنند. کاروان صلح هلمند به مدت ۳۸ شبانه روز با پای پیاده از هلمند تا کابل راهپیمایی کردند تا برای صلح کمپاین کنند؛ این همه نشان‌دهنده‌ی تلاش جان‌فشانانه برای صلح و پایان‌دادن به این جنگ است. اما برعکس آن، دولت افغانستان تلاش چندانی برای درک موجودیت پتانسیل بزرگ برای جنگ در افغانستان انجام نداده است.
در اواخر دهه‌ی ۱۹۹۰ پژوهش جدیدی پدیدار شد که نشان می‌دهد جوامعی که در آن جمعیت جوانان زیاد است، بیشتر احتمال دارد که درگیری‌های داخلی را تجربه کنند. دانشمندان علوم اجتماعی این حالت دموگرافیک را «تورم جوانی» می‌خوانند؛ تئوریِ که می‌گوید جوامع دارای جمعیت جوان با رشد سریع اغلب با بی‌کاری گسترده و مجموعه‌های کلانی از جوانان ناراضی دچار می‌شود که بیشتر مستعدند در خدمت گروه‌های شورشی و یا گروه‌های تروریستی قرار بگیرند.[۲۵] این در حالی است که جوانان ۶۳ درصد[۲۶] جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند و ارزیابی‌های اخیر نشان می‌دهد که میزان بی‌کاری در افغانستان در حد بی‌سابقه، یعنی ۴۰ درصد[۲۷] رسیده است. براساس نظریه‌ی «تورم جوانی»، جامعه‌ی افغانستان بیشتر مستعد منازعات و درگیری‌های داخلی است و جنگ فعلی از آن متاثر است و دولت افغانستان نتوانسته به این مسأله رسیدگی کند.
عامل بالقوه‌ی دیگر جنگ، اقتصاد جنگی است که شورش را دامن می‌زند و شورشیان تنها زمانی سود می‌برند که جنگ ادامه داشته باشد. به رغم نبرد تقریبا مداوم از زمان حمله‌ی [امریکا به افغانستان] در اکتبر ۲۰۰۱، تلاش‌ها برای آرام‌سازی نتوانسته شورش طالبان را مهار کند. دلیل آن تا حد زیادی این است که دولت افغانستان نتوانسته جلو تجارت غیرقانونی مواد مخدر و استخراج غیرقانونی معادن را بگیرد.[۲۸] افغانستان نزدیک به ۹۰ درصد تریاک جهان را تولید می‌کند و ۹۰ درصد تریاک تولید‌شده در افغانستان از مناطق تحت کنترل شورشیان به دست می‌آید.
معبدِ گم‌شده
داده‌های مربوط به جنگ جمع‌آوری‌شده توسط Uppsala Data Program نشان می‌دهد که پس از جنگ جهانی دوم، جهان شاهد افزایش بی‌پیشینه‌ی جنگ نامتعارف بوده است و نیز یافته‌های مطالعات جدی، معمول شدن جنگ غیرعادی را پیش‌بینی می‌کند.[۲۹] در جنگ‌های غیرعادی، خط مقدم جنگ یک قلمرو مشخص و تعریف‌شده نیست، بلکه جنگ در میان غیرنظامیان برپا می‌شود. این استراتژی شورشیان است که جنگ را به درون جمعیت غیرنظامی بکشانند، زیرا شورشیان فقط در صورتی می‌توانند دوام بیاورند که حمایت مردم محلی را از آن خود کنند. حمایت و پشتیبانی محلی هنگام استفاده از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی، جمع‌آوری اطلاعات، مقاصد تدارکاتی و سربازگیری، برای دفاع بسیاری ضروری دانسته می‌شود. به گفته‌ی مائو [شورشیان] «باید میان مردم حرکت کنند، درست مانند ماهی‌ِ که در آب شنا می‌کند.»[۳۰] با اینکه در ۴۰ سال گذشته دولت افغانستان گرفتار مبارزه در این نوع از جنگ بوده است، اما هیچ تلاشی برای درک این جنگ و تدوین استراتژی‌های مردم‌محور برای گل‌آلودکردن آب به منظور گرفتن این ماهی‌ها [شورشیان] انجام نشده است. در حال حاضر آب مثل شیشه شفاف است و ماهی‌ها در سراسر حوضچه پخش شده‌اند و گرفتن آن‌ها برای دولت افغانستان دشوار است.
میاموتو موساشی، استراتژیست افسانه‌ای جاپان و جنگ‌جوی سامورایی، باری گفته بود که استراتژی از نوک شمشیر در میدان جنگ به دست نمی‌آید، بلکه از روزها تفکر عمیق در سکوت یک معبد حاصل می‌شود. سون زو از این هم فراتر می‌رود و می‌گوید «پیش از نبرد، در صورتی که [جنرال یا سرقوماندان اعلی قوای مسلح] محاسبات زیادی انجام دهد، برنده خواهد شد، زیرا محاسبات زیادی صورت گرفته است.»[۳۱] جنگ طولانی افغانستان با شمشیرهای خراشیده و حرارت تحلیل‌رفته، به دلیل فقدان چنین معبدی است. مقامات وزارت دفاع[۳۲] از این راز پرده برداشته‌اند که این وزارت‌خانه تا کنون کتاب‌خانه‌ای ندارد. این مقام اذعان می‌کند که پس از چند دهه کار در وزارت دفاع، تا کنون هرگز سخنی در مورد «هنر رزم» نشنیده است. علاوه بر این، اظهارات یک مدرس[۳۳] در دانشگاه دفاع ملی مارشال فهیم عدم موجودیت یک مرکز تحقیقاتی را در این مرکز آموزشی نظامی تایید می‌کند.
پس از میلیاردها دالر سرمایه‌گذاری از سوی ایالات متحده و ناتو روی نیروهای ملی امنیتی افغانستان در ۱۷ سال گذشته، هنوز ارتش ملی افغانستان اتاق فکر (معبد) ندارد؛ جایی که در آن جنرال‌ها باید روزهای طولانی را بنشینند و فکر کنند و فکر کنند و فکر کنند و سپس بارها نتیجه‌ی فکر‌شان را برای یافتن فرمول مناسب برای برنده‌شدن در این جنگ به محاسبه بگیرند. اشرف غنی پیش از اینکه به عنوان رییس‌جمهور «انتخاب» شود، رییس کمیسیون انتقال مسئولیت امنیتی بود. او مسئولیت امنیتی میدان نبرد را از آیساف به نیروهای افغان منتقل کرد، اما او ساده‌تر از آن بود که هنر تفکر و سکوت معبد را منتقل کند. این در حالی است که سون زو معتقد بود جنگ نبرد ذهن‌ها و افکار است و تصمیم پیروزی و باخت در سکوت همان معبد گرفته می‌شود نه در میدان نبرد. لورنس عربستان می‌گوید که «جنگ چریکی بسیار فکری‌تر از حمله و زدن با سرنیزه است.»[۳۴]
رییس‌جمهور غنی باید معبدی را با درهای گشوده به روی دانشمندان و دانشگاهیان از همه‌ی زمینه‌ها می‌ساخت تا آن‌ها در مورد طیف گسترده‌ای از مسائل که بر وضعیت جنگ و صلح افغانستان تاثیر می‌گذارند، تحقیق کنند. این امر در نهایت به شکل‌گیری دکترین امنیتی افغانستان کمک می‌نمود. در «تاریخ پنج هزار ساله» ی این کشور، تمدن‌ها و امپراتوری‌ها شکوفا و سپس ویران شدند. آنچه که از آن باقی ماند «تاریخچهی حوادث» و روایات دروغین است. برای قراردادن این کشور در یک مسیر رو به جلو و یا اساسا حفظ آن، به ایده‌هایی نیاز است که مانند ستون فقرات عمل کنند. تمدن‌ها و امپراتوری‌ها براساس ایده‌ها ساخته و پایه‌گذاری شدند، نه فقط با نوک شمشیر. معبد گم‌شده‌ی افغانستان اصحاب علم و دانش را قادر خواهد ساخت تا تاریخ را بازخوانی کنند و «تاریخچهی ایده‌ها» را تدوین. دولت‌مردان افغانستان باید از این اصل سون زو که می‌گوید «جنگ مسأله‌ی مهمی برای یک ملت است، میدان مرگ و زندگی است، راه بقا و نابودی است و باید بررسی شود» پیروی کنند.[۳۵]
[۱] George Packer, (July 04, 2016), Afghanistan’s Theorist-in-Chief, The New Yorker. Available at:https://www.newyorker.com/magazine/2016/07/04/ashraf-ghani-afghanistans-theorist-in-chief (Accessed: 19 January 2019)
[۲] Sonshi – Sun Tzu’s The Art of War Educational Resource, Martin van Creveld interview, available at: https://www.sonshi.com/martin-van-creveld-interview.html (Accessed: January 02, 2019)
[۳] [۳] THOMAS E. RICKS, (September 19, 2012), Reading lists: The West Point history dept. selects its top 10 military classics, Foreign Policy Journal, available at: https://foreignpolicy.com/2012/09/19/reading-lists-the-west-point-history-dept-selects-its-top-10-military-classics/(Accessed: December 20, 2018)
[۴] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), xxvii.
[۵] Snyder, Craig. Contemporary security and strategy, 1999, p. ۴۶.
[۶] Gen David Petraeus (March 26, 2018), ‘The Art of War’: As relevant now as when it was written, The Irish Times, Available at:https://www.irishtimes.com/culture/books/the-art-of-war-as-relevant-now-as-when-it-was-written-1.3440724 (Accessed: December 20, 2018)
[۷] Shoaib Sharifi and Louise Adamou (January 31, 2018), Taliban threaten 70% of Afghanistan, BBC finds, BBC News, Available at:https://www.bbc.com/news/world-asia-42863116 (Accessed: December 20, 2018)
[۸] BBC News, (November 15, 2018), Afghanistan’s Ghani says 45,000 security personnel killed since 2014, Available at:https://www.bbc.com/news/world-asia-47005558 (Accessed: January 26, 2019)
[۹] United Nations report, (January 25, 2019), More than 8,000 Afghan civilians killed, wounded so far in 2018, UN reports, Press TV, Available at: https://www.presstv.com/Detail/2018/10/10/576621/UN-Afghan-civilian-casualties (Accessed: December 20, 2018)
[۱۰] Asia Foundation, (December 04, 2018), Afghanistan in 2018: A Survey of the Afghan People, Available at:https://asiafoundation.org/where-we-work/afghanistan/survey/ (Accessed: December 20, 2018)
[۱۱] President Ghani on Conflict Zone (03.12.2015) Deutsche Welle, Available at: https://www.dw.com/en/ashraf-ghani-on-conflict-zone/av-18894109 (Accessed: December 23, 2018)
[۱۲] Salim Azad (November 09, 2014), Ashraf Ghani’s confused behavior towards Taliban (Persian), 8am Daily, Available at:https://8am.af/x8am/1393/08/18/ashraf-qani-president-taliban-election/ (Accessed: December 21, 2018)
[۱۳] Daoud Naji, (May 28, 2010), why “Angry brothers” are angry? (Persian) BBC Persian News, Available at:http://www.bbc.com/persian/afghanistan/2010/05/100528_l09_pice_gerga_new_qustion.shtml (Accessed: December 23, 2018)
[۱۴] Seth G. Jones, (January 03, 2018), Why the Taliban Isn’t Winning in Afghanistan, Foreign Affairs Journal, Available at: https://www.foreignaffairs.com/articles/afghanistan/2018-01-03/why-taliban-isnt-winning-afghanistan (Accessed: December 23, 2018)
[۱۵] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), 5.
[۱۶] Ibid. ۱۴۱
[۱۷] Karim Amini, (December 29, 2018), Those Want War Will Be Suppressed By Force: Mohib, Tolonews, Available at:https://www.tolonews.com/afghanistan/those-want-war-will-be-suppressed-force-mohib (Accessed: December 24, 2018)
[۱۸] Robert Cassidy, (October 08, 2017), Afghanistan and Strategy: A Perspective 16 Years On, Real Clear Defence, Available at:http://bit.do/eFYkc Accessed: December 24, 2018)
[۱۹] Habib Khan, (March 27, 2018) Imposed proxy war on Afghanistan, Daily Times, Available at: https://dailytimes.com.pk/220046/imposed-proxy-war-on-afghanistan/ (Accessed: December 28, 2018)
[۲۰] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), 71.
[۲۱] ibid. ۷۵.
[۲۲]ا این مقام به شرط پنهان ماندن هویتش صحبت کرده است.
[۲۳] Sun Tzu, The Art of War, The Internet Classic Archive, Available at: http://classics.mit.edu/Tzu/artwar.html (Accessed: December 25, 2018)
[۲۴] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), 75.
[۲۵] Leonel Beehner, (April 13, 2007), The Effects of ‘Youth Bulge’ on Civil Conflicts, Council on Foreign Relations, Available at:https://www.cfr.org/backgrounder/effects-youth-bulge-civil-conflicts (Accessed: December 25, 2018)
[۲۶] United Nations Population Fund Afghanistan (UNFPA) https://afghanistan.unfpa.org/en/node/15227 (Accessed: December 26, 2018)
[۲۷] Khalil Mohmand (September 23, 2017) Who is Responsible for Unemployment in Afghanistan?, Pajhwok Afghan Newshttp://bit.do/eFYuD (Accessed: December ۲۵, ۲۰۱۸)
[۲۸] Alfred W McCoy (January 09, 2018), How the heroin trade explains the US-UK failure in Afghanistan, The Guardian, Available at:https://www.theguardian.com/news/2018/jan/09/how-the-heroin-trade-explains-the-us-uk-failure-in-afghanistan (Accessed: December 26, 2018)
[۲۹] Seth Jones (August 26, 2018), The future of war is irregular, The National Interest, Available at: https://nationalinterest.org/feature/future-warfare-irregular-29672 (Accessed: January 02, 2019)
[۳۰] Sergio Luiz Tratz (January 2013), Why big states loss small wars? (Rio De Janeiro, Brazil, Colec. Meira Mattos, January 2013), Available at: http://bit.do/eGKBR (Accessed: January 02, 2019)
[۳۱] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), 15.
[۳۲]این مقام به شرط پنهان ماندن هویتش صحبت کرده است.
[۳۳] این مقام به شرط پنهان ماندن هویتش صحبت کرده است.
[۳۴] Thomas LAWRENCE. Science of Guerrilla Warfare, (MANHNKEN, Thomas. MAIOLO, Joseph. Strategic Studies: A Reader. London: Routhedge, 2008), 250.
[۳۵] Thomas Huynh, The Art of War, Spirituality for conflict, (Mumbai: Jaico Publishing House, 2010), 3.
