شبح قحطی

کاهش شدید صادرات غلات اوکراین و تحریم های اِعمال شده علیه مسکو، موجب بالارفتن قیمت در بازارها شده است. کشورهای وارد کننده در جستجوی فروشندگان جدید هستند و این درحالی است که ۱.7 میلیارد نفر ممکن است از کمبودها آسیب ببینند.

از زمان آغاز جنگ در اوکراین در ۲۴ فوریه، خطر یک بحران گسترده غذایی موجب نگرانی شده است. نمودارهای متعددی وخامت اوضاع را تأیید می کند. در ایالات متحده بازار معاملات گندم در مرکز تجاری شیکاگو، یکی از مراجع مهم برای قراردادهای خرید و فروش غلات است. در این مرکز، نرخ فروش یک تن گندم که در اول ژانویه ۱۷۵ یورو بوده، در ماه آوریل مرز نمادین ۴۰۰ یورو را پشت سر گذاشته است. در همه بازارهایی که غلات معامله می شود، قیمت ها متغیر و به شدت رو به افزایش است و حتی در طول یک روز، برحسب خبرهای رسیده از جبهه جنگ یا پیشرفت مذاکرات بین مسکو و کی یف، تغییر می کند. به صورت کلی تر، بنابر اعلام سازمان غذایی و کشاورزی ملل متحد (FAO)، بهای محصولات غذایی از زمان تأسیس این سازمان در سال ۱۹۹۰ به بالاترین سطح رسیده و دلیل آن افزایش بهای غلات و روغن های نباتی است (۱).

برای درک علل این افزایش باید به خصوصیات بازرگانی جهانی گندم، غلات مورد مصرف از دوران باستان توسط تقریبا همه جوامع به شکل های مختلف مواد غذایی اساسی یعنی نان، ماکارونی، شیرینی و غیره توجه کرد. از چند سال پیش، کره زمین هرسال بین ۷۸۰ تا ۸۰۰ میلیون تُن گندم تولید می کند، درحالی که این میزان در سال ۲۰۰۰ حدود ۶۰۰ میلیون تن بوده است (۲).

تعداد تولید کنندگان بسیار زیاد است اما معدودی از آنها قادر به تولید بیش از مصرف برای صادرکردن به کشورهایی هستند که خودکفا نیستند. در سال های خوب و بد، با توجه به وضعیت اقلیمی در این یا آن کشور (خشکسالی، سیل) که موجب کاهش برداشت یا بدی کیفیت محصول می شود، مبادلات جهانی به ۲۰۰ تا ۲۳۰ میلیون تن می رسد. روسیه و اوکراین حدود یک سوم از این مبادلات را تأمین می کنند. از اینجا می توان به علت نگرانی کشورهای واردکننده گندم پی برد. از آغاز جنگ، ۶ میلیون تن گندم اوکراین در بنادر میکولاییف، اودسا و ماریوپل متوقف شده و این خطر وجود دارد که بپوسد و از بین برود. برای کی یف، که پنجمین صادر کننده جهانی گندم است، امکان حمل ترانزیت محموله هایش از دریای سیاه که کانون درگیری است، وجود ندارد و حتی با فرض آرام شدن وضعیت یا برقراری آتش بس که به کشتی ها امکان بارگیری دهد، حق بیمه بین ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش یافته و این امر قیمت را برای خریدار بالا می برد.

روسیه که در سال ۲۰۲۱ با ۱۸ در صد نخستین صادر کننده گندم و جلوتر از ایالات متحده بوده، دغدغه کمتری برای ارسال محموله هایش دارد اما تحریم های اِعمال شده توسط «غربی ها» امکاناتش را محدود می کند و بیرون گذاشته شدنش از نظام مالی جهانی وضعیت پرداخت ها را پیچیده می کند. در عین حال، در نیمه ماه مارس، مسکو با اعلام محدود کردن فروش هایش به شریک های «اتحادیه اقتصادی اوراسیاتیک» (UEE) تخم وحشت پاشید. روسیه با گرفتن تصمیم فروختن گندم کمتر به ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان – که هیچ یک نیز مخالفت و اعتراضی به تهاجم آن به اوکراین نکرده اند-، این فکر را ایجاد کرده که می خواهد با درنظر گرفتن امکان طولانی شدن درگیری، ذخایر راهبردی خود را افزایش دهد. آقای علی فهمی، واسطه مواد اولیه مستقر در خلیج [فارس] می گوید: «مانند این است که عربستان سعودی ناگهان اعلام کند که فروش نفت خود را کاهش می دهد».

روسیه و اوکراین تنها صادرکنندگان بزرگ گندم نیستند. آنها در ورای اهمیت سهمی که در بازار دارند، به ویژه از این امکان برخوردارند که به سرعت تولید خود را افزایش دهند تا بدون ایجاد اختلال در مصرف داخلی، کم و کسرهای ایجاد شده در بقیه دنیا را تأمین کنند. اوکراین که به واقع «انبار غله اروپا» است و با خاک سیاه و حاصلخیز خود (۴۱.5 میلیون هکتار سطح مفید زیرکشت) در حال حاضر ۷۴ درصد از گندم تولیدی خود را صادر می کند، با این میزان که در ۲۰ سال گذشته همواره درحال افزایش بوده (۶۰ درصد در سال های آغاز دهه ۲۰۰۰)، تصمیم گرفته وزن بیشتری در بازار جهانی بیابد و مشتریان تازه ای – به ویژه در الجزایر، مراکش و خاور نزدیک- به دست آورد. با وضعیت کنونی جنگ در خاک آن و بی اعتمادی نسبت به زیرساخت های بندری – به ویژه بندر ماریوپل که دستخوش نوسان و تلاطم است-، تولید کننده ای است که احتمال ضعیفی وجود دارد که بتواند ازپس تحولات در تقاضایی برآید که مرتب بیشتر می شود. این امر بر روی قیمت هایی که پیشتر هم تابع شرایط جوی بود بی تأثیر نیست.

البته، به گفته مقامات کی یف، کاشت بهاری در مناطقی که از جنگ دور است، به ویژه در جنوب غربی کشور نزدیک به مرز رومانی آغاز شده اما سوخت کمیاب است. در زمان عادی، اوکراین ۷۰ درصد از سوخت – بنزین و گازوئیل- خود را از روسیه و بلاروس وارد می کند. از زمان آغاز جنگ، تأمین سوخت متوقف شده و دستگاه های کشاورزی بی استفاده مانده است. در سمت شرق، و شهرهای بمباران شده میکولاییف و خرسون زمین ها شخم نخورده و به هر حال نیروی کار کشاورزی به حد کافی وجود ندارند زیرا ارتش آنها را به خدمت گرفته است. درمورد برداشت آتی محصول و توانایی های تدارکاتی برای صادرات نیز تردیدهایی وجود دارد. صادرات از راه بندر رومانیایی کنستانتسا یک راه حل است اما در ماه آوریل هنوز کی یف و بوخارست نتوانسته بودند در این زمینه به توافق برسند.

روسیه هم به نوبه خود از سال ۲۰۱۴ توان تولید خود را افزایش داده است. در آن سال بود که روسیه بخاطر الحاق کریمه مورد تحریم قرار گرفت. روسیه به نام «تجهیز کشاورزی» برداشت محصولات خود را افزایش داد تا دیگر از اروپا و ایالات متحده مواد غذایی نخرد و این کار منجر به افزایش توان صادرات آن شد. یک تاجر فرانسوی که نگران طولانی شدن جنگ و عقب نشینی روس ها و اوکراینی از بازار است می گوید: «از آن پس احساس می شود که روسیه به بازارهایی که از آنها غایب بوده، مانند الجزایر، فشار رقابتی بیشتری وارد می کند». او می افزاید: «این امر سازماندهی بازرگانی جهانی گندم را کاملا بهم می زند. اکنون قیمت هرتن گندم ۴۰۰ یورو است و هرکس به فکر خودش است و گلیم خود را از آب بیرون می کشد. خریداران ثروتمندتر می توانندراه حل هایی برای یافتن فروشنده جایگزین بیابند، درحالی که فقیرترها باید روی همبستگی بین المللی حساب کنند».

ورود هند به بازی

در ۱۴ مارس، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد (ONU)درباره یک «توفان قحطی» و «فروپاشی نظام تغذیه جهانی» هشدار داد و به ویژه از کشورهایی مانند سودان یا یمن یادکرد که مردم آنها هم اکنون نیز دچار کمبود مداوم مواد غذایی هستند. به نظر آقای گوترش، «بحران اوکراین این خطر را دربر دارد که ۱.7 میلیارد نفر یعنی بیش از یک پنجم جمعیت زمین را دستخوش فقر و گرسنگی کند (۳)». بنابر سندی که دبیرکل سازمان ملل متحد از FAO نقل کرده (۴)، ۴۵ کشور آفریقایی و کم توسعه در معرض این خطر قرار دارند و ۱۸ کشور از آنها بیش از ۵۰ درصد وابسته به واردات گندم از روسیه یا اوکراین هستند. ازجمله این کشورها می توان از اریتره، موریتانی، سومالی، و تانزانیا نام برد که میزان وابستگی شان ۱۰۰ درصد است. در جنوب آفریقا، ۳۰ درصد از گندم مصرفی از روسیه و اوکراین وارد می شود. مقامات اوکراینی به نوبه خود اطمینان می دهند که ذخایرشان برای تأمین امنیت غذایی تا یک سال کافی است، اما تأکید می کنند که جنگ موجب کاهش ۳۰ درصدی زمین های زیرکشت می شود و بر زندگی ۱۰۰ میلیون تن در سراسر دنیا اثر خواهد گذارد (۵). آقای ولودیمیر زلنسکی، رییس جمهوری اوکراین در یک کنفرانس ویدیویی در همایش دوحه در قطر در ۲۶ مارس گفت: «نیروهای روسی مزارع اوکراین را مین گذاری، دستگاه های کشاورزی را منفجر می کنند و ذخایر سوخت لازم برای کاشت را تخریب می کنند. قطع صادرات اوکراین به بسیاری از کشورهای اسلامی، آمریکای لاتین و کشورهای دیگر آسیب می رساند».

در آغاز تهاجم، بسیاری از کشورهای واردکننده با موقتی دانستن درگیری پنداشتند که جنگ طول نخواهد کشید و قیمت ها به حد معقول پیشین باز می گردد. یکی از این کشورها مصر است که با ۱۲ میلیون تن واردات نخستین خریدار گندم در دنیا است که دولت برای نیمی از آن جهت اجرای برنامه توزیع نان «بلدی» (محلی) یارانه می پردازد و آن را با قیمتی خیلی کم عرضه می کند. این کشور که برای تأمین گندم مورد نیاز خود ۶۱ درصد به روسیه و ۲۳ درصد به اوکراین وابسته است، بودجه واردات خود را برمبنای هر تن ۲۵۵ دلار تنظیم کرده و دو قرارداد خرید جاری خود را به خاطر این که نمی خواسته زیر بار پرداخت قیمت بالاتر برود لغو کرده است. اما رژیم رییس جمهوری مارشال عبدالفتاح السیسی از این نکته ناآگاه نیست که «بهارهای عرب» سال ۲۰۱۱ درپی برخاستن امواج متعدد نارضایتی های ناشی از افزایش بهای مواد غذایی اصلی بود که آنها نیز مربوط به وقوع خشکسالی در کشورهای تولید کننده (روسیه، استرالیا، آرژانتین) (۶) بود. در مصر که غذای اصلی دو سوم جمعیت ۱۰۳ میلیونی آن نان – و گاه حتی فقط نان- است که به آن «عیش» (زندگی) گفته می شود، مقامات به سرعت تدابیری برای جلوگیری از احتکار آرد گندم اتخاذ کردند و در عین حال کوشیدند منابع خرید جدیدی بیابند. بنابر اعلام دولت مصر، ذخایر موجود گندم نیازهای مردم تا پایان تابستان را تأمین می کند، ولی پس از آن چه خواهد شد ؟ قاهره در آغاز ماه آوریل برای خرید گندم به بازار فرانسه روآورد که با داشتن ۶۵ تا ۷۰ میلیون تن برداشت سالانه، پنجمین تولید کننده در دنیا است، اما بالا بودن قیمت مانع از انجام معامله شد.

مانند مصر، کشورهایی چون لبنان (با ۵۱ درصد وابستگی به روسیه و اوکراین)، ترکیه (با ۱۰۰ درصد وابستگی) و اندونزی در تعریف خود از امنیت غذایی بازنگری کردند. علاوه بر داشتن یا نداشتن قدرت خرید گندم، اکنون این مسئله نیز مطرح است که از کجا می توان آن را خرید. اروپا می تواند فروشنده ای مناسب باشد اما این امر در میزانی محدود است زیرا درحال حاضر تولید آن در حداکثر ممکن است. در ۲۱ مارس، وزیران کشاورزی اتحادیه اروپا توافق کردند که به طور موقت از سیاست مشترک کشاورزی (PAC) عدول کنند که مقرر می دارد ۴ درصد از زمین ها برای حفظ قوت خاک کشت نشود. این تصمیم که در چهارچوب تقویت «امنیت» و «حاکمیت» غذایی اتحادیه اروپا گرفته شده می تواند، به طور نظری، امکان دهد که تولید غلات در اروپا افزایش یابد، اما در واقعیت بخشی از زیر کشت نبردن، زمین هایی است که به فوریت قابل بهره برداری نیست.

اگر جنگ در اوکراین به درازا کشد، ممکن است که اروپایی ها نیز به نوبه خود درصدد تشکیل ذخایر راهبردی مهم تر و کاستن از میزان صادرات خود برآیند. در نتیجه، مراکش و الجزایر که وارد کنندگان بزرگ گندم فرانسه هستند دچار مشکل خواهند شد. به علاوه، مورد الجزایر نمونه بی اعتمادی و تمرکزگرایی زمان حاضر است. این کشور با ۱۱ میلیون تن مصرف سالانه گندم (که ۶۰ درصد آن وارداتی است)، مدتی طولانی نیازهای خود را از فرانسه خریداری کرده است. اما از دو سال پیش، عمدتا به دلیل تنش های جاری دیپلوماتیک با پاریس، الجزایر تصمیم گرفت که با خرید گندم از کشورهای مختلف تنوع ایجاد کند. در سال ۲۰۲۰ «دفتر الجزایری بین حرفه ای غلات» (OAIC) با کاستن از مقررات مربوط به کیفیت، این امکان را ایجاد کرد که از روسیه و اوکراین – که تا آن زمان کیفیت بهداشتی لازم را نداشتند- هم گندم خریداری شود. به این ترتیب، در پایان دسامبر ۲۰۲۱، صادرات غلات فرانسه که پیشتر ۲ تا ۴ میلیون تن بود، ۱.2 میلیون تن نسبت به سال های عادی پیشین کاهش یافت. اما، به دلیل جنگ اوکراین، الجزایر خرید گندم از فرانسه را ازسر گرفت و در ماه آوریل ۶۰۰ هزار تن آرد گندم به قیمت هرتن ۴۸۵ دلار (بها و هزینه) خرید (۷).

در حالی که کشورهای واردکننده در فهرست فروشندگان خود بازبینی می کنند، عاملی غیرمنتظره در بازار سربرمی آورد. تاکنون، هند که ۱۱ تا ۱۴ درصد از گندم جهان را تولید می کند (۹۰ میلیون تن در سال ۲۰۲۱) و دومین جایگاه را پس از چین (با ۱۳۰ میلیون تن) دارد ، تقریبا همه آن در بازار داخلی مصرف می شود. هند برای ترغیب افزایش تولید محلی وخودکفایی کشور همچنان برای کشاورزان خود قیمت خریدی بالاتر از قیمت های جهانی تعیین کرده است. اما امسال برداشت بیشتر است و مقامات تصمیم گرفته اند که از بحران روسیه- اوکراین بهره ببرند. هدف رسمی صادرات ۱۰ میلیون تن است که سهم هند از صادرات جهانی را از ۱ به ۵ درصد افزایش می دهد. از هم اکنون، ایران، اندونزی، تونس و نیجریه یا تصمیم به خرید گندم از هند گرفته اند و یا اعلام کرده اند که علاقمند به انجام این کار هستند. پس از مقداری تردید ناشی از این که گندم هند از شهرت خوبی ازنظر کیفیت برخوردار نیست (کاربرد مقدار زیاد آفت کش ها و میزان کم پروتئین)، مصر سرانجام تصمیم به خرید «مقدار زیادی گندم» از هند گرفت. هند نگاهی نیز به بازارهای آفریقای شرقی و حتی کشورهای جنوب آفریقا دارد. این امر موجب بالاگرفتن تنش با واشنگتن شده و نمایندگان کنگره آمریکا مرتبا از یارانه هایی که به کشاورزان هندی پرداخت می شود انتقاد می کنند. آنها حتی از کاخ سفید می خواهند که از هند به «سازمان تجارت جهانی» (OMC) شکایت کند. آمریکا با ۶۰ میلیون تن تولید و ۲۶ میلیون تن صادرات تولید کننده بزرگی است. با آن که در حال حاضر بخاطر بالارفتن ارزش دلار با مشکل روبرو است، و با روسیه رقابتی مداوم دارد، می خواهد از موقعیت جنگ روسیه- اوکراین بهره برداری کند.

۱- « Situation alimentaire mondiale », bulletin du 8 avril 2022.

۲- ارقام ذکر شده در این مقاله از گزارش های ماهانه وزارت کشاورزی ایالات متحده (USDA) گرفته شده است.

۳- « La guerre en Ukraine, une crise qui nous affecte tous — António Guterres », ONU Info, 13 avril 2022.

۴- Ibid

۵- Reuters, mars 2022.

۶- Caitlin E. Werrell et Francesco Femia (sous la dir. de), « The Arab spring and climate change : A climate and security correlations series » (PDF), février 2013.

۷- « L’Algérie achète du blé, mais pas français », Terre-net.fr, 17 décembre 2021, et « Importation de blé : l’Algérie se tourne de nouveau vers le marché français », Algérie Éco, 12 mars 2022.