نوروز جشنی فراملتی

در جهان کمتر قومی را می توان يافت که به گونه ای فرارسی بهاران و سبزينگی مجدد زمين را گرامی ندارد و نسبت به آمد و شد نرگس و نسرين بی تفاوت باشد. به قول سعدی:

اما بهار در ميان ا قوام آریایی که با طبيعت و دگرگونی های آب و هوا پيوند معنوی ديرپايی برقرار کرده اند جايگاهی کم نظير دارد، به طوری که آغاز سال نوی خورشيدی با اولين جلوه های بهار همزمان گرديده است. شايد مهر ناگسستنی اين اقوام به زيبايی های عناصر چهارگانه آب، آتش، خاک و هوا بوده که نوروز و ديگر جشن های فصلی آریانا مانند مهرگان، سده و يلدا را خلق کرده است. در ميان اين جشن ها نوروز بی گمان بگونه ای خودجوش به بخش مهمی از هويت ملی، ميراث فرهنگی و وجه تمايز اين اقوام بدل گشت. علت سخت جانی و پايداری نوروز در درازنای تاريخ را بايد در همين باورهای بومی و فرهنگ مشترک مردمان نجد ايران جستجو کرد. حتی حملات ويرانگر اعراب و مغولان هم نتوانست ريشه های تنومند آن را بخشکاند. عجبا که اقوام ايرانی زيرکانه توانستند مهاجمان حاکم را جذب فرهنگ خود کنند و آنان را با نوروز، پيک مهر و عشق، آشتی دهند. پس نوروز ماندنی که شد هيچ، حتی در بخش وسيعی از مسير جاده ابريشم نيز گسترش يافت.

کشورهای حوزه نوروز که يکی از مراکز مهم تمدن جهان محسوب می شوند در محدوده بسيار وسيعی در خاور ميانه، آسيای ميانه، قفقاز و شبه جزيره هند و حتی در جزيره زنگبار (شرق قاره آفريقا) پراکنده اند. هرچند مراسم جشن نوروز در ميان مردمان اين حوزه بر حسب تنوع و زيبايی های قومی، فرهنگی و ويژگی های اقليمی رنگ و بوی متفاوتی دارد، ولی نزد همگان روح و انگيزه ای يگانه دارد. مهم اين بوده که نوروز نماد شادی و همزيستی، تعامل و تفاهم باشد. هيچ فرمول مشترکی برای شکل و محتوای مراسم و سفره نوروزی وجود ندارد. هر قومی بسته به ذوق و هنر و خلاقيت خود به آن هويتی بومی داده است. برای مثال در شبه جزيره هندوستان که نوروز به نام "هولی" مشهور است، بهار را با مراسم آب پاشی (جشن آب ريزان) و پراکندن پودرهای رنگی آغاز می کنند. جشن آبريزان که در فرهنگ زرتشتی ريشه دارد و مظهر پاکی است در زمان ساسانيان يکی از رسوم رايج بوده و هنوز در پاکستان، آسيای ميانه و در نقاطی از ايران هم رواج دارد. مردم هندوستان نخستين روز بهار را در کنار آتش جشن می گيرند. نوازندگان می نوازند و حاضرين به وجد آمده پايکوبی می کنند. پارسيان هند که از همه اقوام ساکن شبه جزيره در برگذاری نوروز کوشاترند، در آتشکده ها با ديدار خويشاوندان و دوستان و دود کردن چوب صندل شادمانه به استقبال نوروز می روند و با نيايش، توبه و طلب آمرزش سال جديد را آغاز می کنند. در پاکستان که نوروز جشن "عالم افروز" نام دارد به خصوص نزد شيعيان عزيز است. آنان به نوروز رنگ مذهبی داده اند، چراکه معتقدند حضرت علی در نوروز به خلافت رسيده است. البته پيوند دادن نوروز با خلافت امام اول و حادثه غدير خم در بخش مهمی از جهان تشيع مرسوم بوده و هست. در ادبيات فارسی هم شاهد چنين نگرشی هستيم:

ريشه اينگونه باورها را بايد در سلسله صفويه و تلاش های محمد باقر مجلسی برای منطبق ساختن اين عيد با اسلام و آيين شيعه جستجو کرد. اهل تشيع پاکستان مراسم خود را با خواندن دعا و قرآن شروع می کنند و حتی سفره نوروزی را که از هفت ميوه خشک و کلوچه تشکيل می شود، "سفره امام علی" می نامند. در شهر مزار شريف، در استان بلخ افغانستان هم در آرامگاهی که منسوب به حضرت علی، خليفه چهارم، است ميله (جشن) گل سرخ برگذار می کنند. اعتقاد به اينکه حضرت علی در اين مکان دفن شده به حدی است که در بالای دروازه شهر اين بيت را حک کرده اند:

در نزديکی زيارتگاه، بيرقی بنام "ژنده" را که با پارچه های سبز و سرخ تزيين کرده اند برای چهل روز برافراشته می کنند و مردم به ويژه معلولين و بيماران حتی از ايران و تاجيکستان برای شفا و معجزه به آنجا می روند و با نذر و دعا کنار علم جمع می شوند و نوروز را جشن می گيرند. در ماه فروردين استان بلخ پر از لاله های سرخ رنگ است و با زيبايی حيرت انگيزی بهار را مژده می دهد. بومی های منطقه بر اين باورند که اين گل ها هرساله از خون امير مومنان رنگين می شوند. اين داستان کشته شدن سياوش و روئيدن لاله های سرخ روی مزارش را به يادها می آورد. در کابل هم مردم به دامنه کوه سخی شاه می روند. جشن و پايکوبی های آنجا زبانزد مردم افغانستان است.

در آسيای ميانه نوروز يکی از ارکان هويت ملی به شمار می رود که در زندگی اجتماعی آنان نقش بسزايی دارد. همين نياکان تاجيکان در زمان سامانيان بودند که پس از حمله اعراب نوروز را به سبک ساسانيان زرتشتی زنده کردند. هنوز باورهای زرتشتی ميان آنان مرسوم است. برای مثال برخی از تاجيک ها هنگام نوروز برای نيايش بر سر آرامگاه رفتگان خود می روند. زرتشتيان معتقدند که فروهرها يا روح درگذشتگان به مدت پنج روز پيش از نوروز به ديدار عزيزان خود به زمين برمی گردند. مردم تمدن باستانی سغد که در آسيای ميانه از جمله در تاجيکستان کنونی زندگی می کردند، در ماه دوازدهم برای مردگان غذا و نوشيدنی می گذاشتند. در تاجيکستان نوروز با مراسم ديدنی "گل گردانی" شروع می شود. کودکان و نوجوانان کمی پيش از نوروز به دامنه کوه ها و تپه ها می روند و گل های سيه گوش و بايچيچک تازه روييده را می چينند و درحاليکه ترانه ای در وصف بهار می خوانند به شهر يا ده خود برمی گردند. اهل خانه به ويژه مسن ترها گل ها را می گيرند، بوسه ای بر آن می زنند و سپس روی چشمانشان می مالند و به پيام آور بهار، گندم، نخود، نسک (عدس) و کمی پول هديه می دهند. در حين جشن همه به خيابان ها و مراکز تجمع سرازير می شوند. مسابقه های کشتی با زورآزمايی دو پهلوان سالخورده شروع می شود و در محوطه ای بازتر بزکشی برگذار می شود. دختران با لباسهای رنگارنگ و موهای بلند و بافته می رقصند. شايسته ترين دختر نوروزی انتخاب می شود که سوار بر ماشينی پر از گل های بهاری در خيابان های شهر می گردد. با همراهی دهل و سرنا عروسی های دست جمعی برپا می کنند. عده ای تمام شب را با موسيقی و پايکوبی بيدار می مانند و سمنک (سمنو) می پزند و هرکس خوابش ببرد بر او آب می پاشند يا با ذغال سياهش می کنند.

و اما پيام آور آغاز بهار در شهرهای سمرقند و بخارا، مکه و مدينه فارس زبانان، درنا ها و لک لک هايی هستند که در نوروز از سرزمين های گرمسير به آن سوی کوچ می کنند. بدين دليل يکی از ترانه های بهاری چنين شروع می شود:

پيران کارآزموده به تماشای پرواز اين پرندگان می نشينند و از ارتفاع پرواز آنها پيش بينی می کنند که سال نو تا چه حد پر برکت و پر محصول خواهد بود. کدبانوها به جز سمنو، نان و کلوچه های بسيار متفاوتی می پزند که در آسيای ميانه شهرت دارند. يهوديان اين دو شهر ازبکستان که اکثرا فارس زبان می باشند در کنار ديگر باشندگان نوروز را در فضايی صميمی و شورانگيز جشن می گيرند. نوروز نژاد و آيين و مرزهای سياسی نمی شناسد. اين جشن نشانه پيوستگی و وابستگی انسان با طبيعت است. مردم قزاقستان که زندگی شان با اسب پيوند ناگسستنی دارد حتی برای پختن "کوجه"، غذای نوروزی خود، از گوشت اسب استفاده می کنند. شير و ماست را که نماد سپيدی و نيکی است در سفره نوروزی می گذارند. به نوزادهايی که در اوايل بهار زاده می شوند، نام "نوروز بيک" می دهند و ترکه خاصی را دود می کنند تا ارواح خبيث را از خانه و کاشانه خود دور نگه دارند. در قرقيزستان فرارسيدن نوروز را زنان و مردان پير مژده می دهند و سپس دهقانی به صورتی نمادين با گاوی به شخم و کشت زمين می پردازد. بازار عيد نوروز برپا می کنند و گروهی از زنان و مردان هنرمندانه اسب سواری می کنند. در جمهوری آذربايجان، سرزمين نظامی گنجوی و خاقانی شروانی، نوروز مسلما غريبه نيست، بلکه بخشی از ميراث فرهنگی و بومی منطقه اران است. در آذربايجان، سرزمين آتشکده ها، مراسم چهارشنبه سوری با شور و شوق بيشتری برگذار می شود. يکی از رسم های اين منطقه "کلاه گردانی" است. کودکان و نوجوانان کلاهی کنار در خانه همسايه ها می گذارند تا آنان کلاهشان را از شيرينی پر کنند. درحالی که ايرانی ها سبزه را پس از سيزده روز در آب روان می اندازند، آذربايجانی ها آن را روی سنگ مزار رفتگانشان می گذارند. در مناطق کردنشين عراق، ترکيه و سوريه، مردم روی کوه ها آتش برپا می کنند و پيروزی کاوه آهنگر بر ضحاک ماردوش را که نماد استبداد و ستمگری است، جشن می گيرند. به باور کردان، کاوه از تيره کردها بوده که برای پايان دادن به نسل کشی کردها توسط ضحاک قيام کرده است. به اين جهت نمايش حماسه کاوه آهنگر بخش مهمی از مراسم نوروزی آن ديار است.

به جز کشورهای حوزه نوروز در بخش کوچکی از قاره آفريقا جاپای اين جشن و رسم های مرتبط با آن نمايان است. بازرگانان شيرازی که از سده دهم ميلادی به سواحل شرقی آفريقا و به ويژه به جزيره زنگبار (Zanzibar) رفتند، بخشی از فرهنگ آریانا از جمله نوروز را در اين منطقه رواج دادند. بار ديگر پارسی های زرتشتی که در اوايل قرن بيستم از گجرات هند به زنگبار مهاجرت کردند، در بزرگداشت اين جشن در اين جزيره کوشيدند، به طوری که مردم زنگبار هنوز نوروز را با مراسم خاص خود از جمله آتش افروزی برگذار می کنند.

جالب توجه است که مراسم نوروز در خارج از ايران، همانند دوره های هخامنشيان، ساسانيان و حتی صفويه، جنبه ای همگانی و دسته جمعی دارد و بيشتر جشنی خيابانی است. مردم دسته دسته در مرکز شهر و ده خود در فضای باز کنار هم جمع می شوند، راهپيمايی می کنند، موسيقی می نوازند، پايکوبی می کنند، در گوشه و کنار شهر سمنوپزان راه می اندازند و شيرينی و غذا می خورند. نوروز در افغانستان بيشتر به سيزده بدر ايران شبيه است. مردم برای "سبزه لگد کردن"، يعنی هواخوری و استقبال از بهار به کوه و دشت می روند و با هم در دامن طبيعت به جشن و پايکوبی می پردازند. در مزار شريف حامد کرزای، رئيس جمهور افغانستان، هم به گونه ای سمبوليک در مسابقه بزکشی شرکت می کند. در دوشنبه، پايتخت تاجيکستان، برای مراسم نوروز به "پارک دوستی" می روند. حتی مقامات دولتی و رئيس جمهور در جشن خيابانی و مسابقه کشتی شرکت می کنند. يکی از رسوم فرخنده نوروز نزد تاجيکان پيوند زناشويی بين دختران و پسران دم بخت است که دست جمعی، دست در دست در خيابان ها قدم می زنند و مردم برايشان آرزوی خوشبختی و تندرستی می کنند. در قرقيزستان مردم از پگاه به ميدان مرکزی شهر می ريزند و با اسب سواری، نمايش و موسيقی غلغله برپا می کنند. هندی ها در کنار آتش تمام شب را بيدار می مانند و با لباس های رنگی پايکوبی می کنند. اينها همه در حالی است که نوروز در ايران، به ويژه در شهرهای بزرگ، بيشتر يک جشن خانوادگی و خصوصی است، هرچند که ديد و بازيدها به آن جنبه اجتماعی می دهد.

رستاخيز نوروز

تحولات پر آشوب قرن بيستم موجوديت نوروز و مراسم گوناگون مرتبط با آن را بار ديگر مورد تهديد خطرناکی قرار داد. البته پر واضح بود که چنين غول فرهنگی ای در برابر ناخردی ها و دشمنی های حکومتگران اين قرن هم زانو خم نکند. در قرن بيستم نوروز در ايران در رقابت نابرابر با دهه فجر جمهوری اسلامی قرار گرفت، ولی مغلوب نشد. در افغانستان دو سه دهه جنگ و خونريزی را پشت سرگذاشت و در زمان طالبان حتی ممنوع شد، ولی محبوب ماند. عصبيت طالبان تا حدی بود که تقويم خورشيدی را که با نوروز آغاز می شود به نفع تقويم قمری باطل کردند. نوروز در آسيای ميانه و قفقاز با کوته انديشی و ذهن ايدئولوژيکی کشور شوراها که طرد علايق و رسوم خلق ها را به ويژه در زمان استالين در برنامه خود قرار داده بود، روبرو شد ولی با اجرای سياست فضای باز گرباچف و استقلال کشورهای آسيای ميانه و قفقاز در اوايل سال های نود رسميت پيدا کرد و دوباره با شکوه بيشتری برگذار شد. البته برژنف در سال های هفتاد سعی در کاهش سخت گيری در برگذاری نوروز داشت، بطوری که در پيامی از نوروز به عنوان "جشن مذهبی مردم آسيای ميانه" نام برد. جالب اينجاست که در دوران شوروی سياستمداران اين جمهوری ها برای پاسداری از نوروز که بخشی از هويت ملی آنان را تشکيل می دهد، سعی کردند تا برای پذيرش اين جشن توسط مسکو به آن رنگ سوسياليستی دهند. برای مثال تاجيکان تلاش کردند که به نوروز نام "جشن دهقانان" بدهند تا از حساسيت آن نزد حاکمان بکاهند. دختر شايسته نوروزی را هم به جای ۲۱ مارس در ۸ مارس، روز زن در کشورهای بلوک شرق، انتخاب می کردند تا از ممنوعيت آن جلوگيری کنند.

در ترکيه هنگام نوروز درگيری هايی بين کردان و ارتش و نيروهای انتظامی ترکيه بوجود می آمد. نوروز نزد کردها جنبه سياسی پيدا کرد و مظهر مبارزه عليه ستم و اختناق حکومت ترکيه شد، به همين جهت دولتمردان ترکيه نوروز با برگذاری اين جشن مخالفت شديد می کردند. مقاومت کردها باعث شد که حکومتگران استراتژی خود را عوض کردند و و نوروز را به عنوان جشن ملی تمام اقوام ترکيه پذيرفتند. آنان در اين حرکت زيرکانه نوروز را که تهديدی برای منافع ملی و تماميت ارضی خود می پنداشتند به فرصت تبديل کردند. اين حرکت سياسی آنکارا، ترکيه را با مردم ترک زبان آسيای ميانه و قفقاز که نوروز را جشن می گيرند، نزديک تر کرد. بدينگونه آنان نوروز را از انحصار کردها درآوردند و به آن هويت فراقومی دادند. البته نگاه اقتصادی ترکيه به نوروز هم جای تامل دارد. فستيوال يا کارناوال نوروز در اين کشور می تواند جهانگردان غربی را در فصل بهار به ترکيه سرازير کند. به علاوه مناطق توريستی ترکيه می توانند پذيرای ايرانيانی نيز باشند که می خواهند در فضايی باز و آزاد نوروز را جشن بگيرند. پايان سخن اينکه همه گزارش ها در سالهای اخير حکايت از رستاخيز نوروز در همسايگی ايران دارد. فراموش نکنيم که ميليون ها نفر از مهاجران کشورهای حوزه نوروز اين جشن را در اروپا، آمريکا و ديگر نقاط جهان نيز پاس می دارند.

به اميد اينکه سازمان بين المللی يونسکو جشن نوروز را بزودی به عنوان شاهکار و ميراث فرهنگ شفاهی به ثبت برساند تا با پشتيبانی اين سازمان يکی از سرمايه های معنوی جهان در روياروی با روند جهانی شدن محفوظ بماند.

۱- گاه شماری و جشن های ايران باستان؛ همراه با آيين ها و مراسم برگزاری و شرح سنت ها و باورهای کهن از روزگار باستان تا امروز، هاشم رضی، انتشارات بهجت، تهران ۱۳۷١.

۲- آداب و رسوم نوروز در ميان تاجيکان آسيای مرکزی، سيد مهدی حسينی اسفيد واجانی، فصلنامه مطالعات آسيای مرکزی و قفقاز، سال دوم، شماره ۳، زمستان ۱۳۷۲.

۳- نوروز در ايران و سرزمين های ديگر، قربانعلی سولقانی، گروه فرهنگی طوبا،

۴- مجموعه مقالاتی درباره نوروز در صفحه ويژه نوروز ۱۳۸۳، بخش فارسی راديو بی بی سی،

۵- مقالات گوناگون درباره نوروز در پايگاه اطلاع رسانی نوروز، پژوهشکده مردم شناسی (سازمان ميراث فرهنگی)

۶- نوروز، نشان همبستگی ايرانيان، ح. نظری (غازيانی)، کلن اسفند۱۳۷۰.

۷- نوروز و جهانی شدن، خبرگزاری سينا، تهران چهارشنبه ۲۶ اسفند ۱۳۸۳.

۸- نوروز را پاس داريم، نجم الدين کاويانی، www.zendagi.com

1- The Persian New Year Celeberation Nouruz, by Charles Perry, Times Staff Writer,

نوروز جشنی فراملتی

سپهر يوسفی، استاد دانشگاه اتريخت (هلند)

رستاخيز نوروز