سیری در عرفان خوا جه عبد الله ا نصا ر

پوهند وی دوکتورا نور ترا بی  

اد بیات عرفانی زبان فارسی د ری بر خور دار از تنوع و غنا مندی ویژهء است. این اد بیات بخش عظیم و قابل ملاحظه ای از پیکرهء فرهنگ باستان کشور مان را تشکیل میدهد. اد بیات عرفانی مشتمل بر نظم, نثر, فلسفه, اخلاق, تاریخ حدیث, موسیقی و غیره است. نیروی عشق عرفانی در شعر در حقیقت خط فاصلی را میان قصیده های تملق آمیز و غلو انگیز بر جسته

 ساخته است و غزل را هم از عشق شهوانی بر چکاد محبت عرفانی رسانده است.

 اد بیات عرفانی با طیف گسترده و تنوع ابعاد خود با ذ وق وروان انسان و هم با عقل و فکر آدمی رابطهء صمیمی دارد.تفکر و اندیشه عرفانی هم با  نثر تجلی دارد و هم با شعر پهنای اندیشه هایش را نمایان میسازد چنانچه حد یقهء سنایی و گلشن راز شیخ محمود شبستری بیانگر این واقعیت است که آدمی را به حسن و تد بیر اخلاق و کرکترو سجایای انسانی فرا میخواند. خواجه عبدالله ا نصار یکی از ستون های پایدار و نماد روشن ادبیات عرفانیست که برای اولین بار این هنر نغز و پاک سرشت را در قالب نثر کاملا نوین پایه گذاری کرده و در عرصه علم و عرفان به گونهء شخصیت برازنده در مسیر تکامل اد ب فارسی د ری قد بر افراشته و الگوی نهایت ارزشمنداز پاکد لی,صفای باطن,حقیقت و اخلاق انسانی در تاریخ عرفان جای و مقام خود را باقی گذاشته است. در سدهء چهارم هجری خراسان کانون دانش,سیاست, تصٌوف و مرکز ثقافت نامدار اسلامی بود و شهر های مشهور آن هرات, بلخ و نیشاپور مراکز بزرگ علم و عرفان دانسته می شد. یکی از درانشمندان نامدار این سده که ابعاد گستردهء فرهنگی داشت ابو اسماعیل عبدالله پسر ابو منصور محمد انصار بود که در شامگاه جمعه دوم شعبان 396 هجری قمری در کهند ژ شهر هرات از مادری که اهل بلخ بود دیده به جهان کشود. در 14 سالگی شعر میگفت و در 21سالگی جهت فراگیری تحصیل به نیشاپور رفت در سال های بعد پس از سفر حج به زادگاهش بر گشت و در ابعاد وسیع دانش عصر و زمان خود نام آور دوران گرد ید و بعد از هشتادو پنج سال عمر عزت آفرین روز جمعه 22 ذ والحجه سال 481 هجری قمری د نیای فانی را وداع گفت و د ر گازرگاه شمال شرق شهر هرات مد فون گشت.

 او شاگرد خواجه محمد تاکی( طاقی) و شیخ یحیی بن عمار معروف به خواجه غلطان بود.(اینک از کلام این آزاده مرد اد ب و عرفان اسلامی نمونه یی چند را  بر می گزینیم تا مشام جان را تازه سازیم)

 از صحبت فرومایگان بپرهیز, هر که از ملا مت نترسد از او بگریز, چون پیش بزرگی در آیی همه گوش باش,چون او سخن گوید تو خاموش باش, آن نکوتر که زشت بگذاریم و نغز گیریم, پوست بگذاریم و مغز گیریم, اگر بر هوا پری مگسی باشی, اگر بر آب روی خسی باشی, دل به دست آر تا کسی باشی.

 سخن کوتاه و اند رز های مالامال از اخلاق و صفا منشی سطور فوق نمایانگر کلام سجع است که خواجهء انصار سر آمد این طرز بیان و شیوه ء گفتار نثر باالخاصه مسجع است که تاریخ ادبیات زبان فارسی دری مد یون شیوه و طرز نگارش آن است. نثر مسجع با نام پیر هرات پیوند جدا نا پذ یر دارد که خواجه عبدالله انصار کلام نغز  تسجیع را در ادب و عرفان فارسی دری به ارمغان آورد.

 تسجیع آوردن سجع است در کلام و سجع در لغت به معنی آواز کبوتر و در اصطلاح عبارت از کلمات هم آهنگ است که در آخر جمله های یک عبارت میآورند. سجع درنثر حکم قافیه را(درشعر) دارد. از جملهء کتاب ها ییکه به نثر مسجع نو شته شده مناجات نامه خواجه عبدالله انصار است و دیگر گلستان از سعدی است که عرفان در آن تجلی خاص دارد. ( همچنان در جای دیگر میفرماید:)  در رنگ و پوست منگر, در پسند دوست نگر.

 درین گفتار فلسفهء نهایت با ارزش زیست با همی یک انسان با انسان دیگرمــطرح است و ما را رهنمود یست در جهت رفع نگرانی های تبعیض آمیز حیات بشری که امروز در سراسر گیتی در مواردی احساس نا خوش آیندخویش را بجا گذاشته است. در پند زیرین پیر هرات چنین گوید:

 پنج چیز نشان بد بختی است: بی شکری در وقت نعمت, بی صبری در وقت محنت, بی رضایی د ر وقت قسمت, کاهلی در وقت خد مت و بی حرمتی در وقت صحبت. در این اندرز هاصفات باالخاصهء انسانی که رهنمود عینی اخلاق و عمق سجایای شایسته یک فرد است به و ضاحت دیده میشود که انسان را به صفات نیک در قالب یک شخصیت ایده آل معرفی میکند. خدمت مهم پیر هرات به مکتب عرفانی خراسان این شد که منازل طریقت و مقامات سلوک عرفانی را مدون کرد و اخلاق و آداب زنده گی متعارف را در فرهنگ عرفانی جای گزین ساخت.

 عرفان یا معرفت عارف کشفی است که عارف غیر از حق آنچه را ممکنات نامیده اند نا د یده مگیرد و معرفتی را که از قلب و احساس عقل و استدلال بد ست میآید می پذ یرد و آنرا با صفات حق پیوند میدهد.

 عرفان با نگرش تربیت اجتماع, اصلاح اخلاق و پاکی نهاد بشر اتکاء دارد به این دلایل شیخ الاسلام خواجهء انصار در جهت تزکیه نفس انسان وترویج حسن اخلاق به جامعهء بشری خدمت عظیم را به میراث گذاشته است. آثار دری پیر انصار عبارت اند از: اسرار نامه, قلندر نامه محبت نامه, نصایح, زادالعارفین, کنزالسالکین و هفت حصار.

 ما شخصیت چند بعدی خواجه را نمیتوانیم درین ایجاز و الفاظ قاصر بیان نماییم فقط و صرف گوشه ای از شخصیت عرفانی آنرا در اینجا به قلم آورد یم امید است پذ یرا باشد.

این رباعی بر روی سنگ مزار پیر هرات حک گردیده است:

آن خواجه که در صورت و معنی شاهست                وز سر حقیقت دو کون آگاهست

از روی حساب جمل اردا نی فـــــــــــــات                تاریخ وفات خواجه عبدالله است