جامعه سنتي و دوران مدرن
یاسر.ع
عصر ما عصر زمان ، تحول، پويايي و در حقيقت زمانه درك ديناميك در اجزا و صور ذهني و عيني جامعه و تاريخ است .دوره اي از تاريخ كه پارادايم هاي مختلفي را فراروي بشر مي گذارد و چون دوره تحرك شتابان ذهن از سوژه به ابژه است بنابراين هيچ چارچوب و فرمي بر بنيان ثبات و سكون نخواهد ماند و به همان سرعتي كه ايجاد مي شوند در شرف شدن و دگرگوني هستند. اين مهم اما براي ما كه همزمان با زمانه خود نيستيم نه تنها به درستي درك نمي شود كه شنيدن آن هم كم از هتك حيثيت از ارزشهاي و مطلق مان ندارد. اما چه سود كه اصرار ما بر انكار واقعيات جاري جهاني جز به تاخير انداختن تحول مكانيكي تاريخي نيست. دراين مجال برآنيم تا با ارائه آنچه مفهوم واقعي سنت و مدرنيته است تكليف خود را با تراژدي تحول مان روشن كنيم.
الف- سنت: در فرهنگ فارسي معين ذيل واژه سنت چند معني لغوي آورده شده است كه عبارتند از: راه، روش سيرت، طريقه و عادت. اما آنچه در حوزه جامعه شناختي و تاريخي از مفهوم سنت به ذهن متبادر مي شود چيزي فراتر از اينهمه است و شايد در محدودترين بيان لغوي بتوان تركيب «راه و روش عادت شده» را بكار برد. در فرهنگ انگليسي آكسفورد نيز واژه سنت «tradition» عبارت است از: مجموعه توليدات گذشته در زمينه هاي نظرات «opinions»، اعتقادات «beliefs» و عادات «customs». د
بنابراين تعاريف و با توجه به آراء نظريه پردازان مي توان سنت را عبارت از مجموعه اعتقادات، باورها، نظرات و رفتارهاي تكرار پذير دانست كه در بستر زمان ايجاد مي شود و بعنوان ارزشهاي اجتماعي و ملي مورد حمايت و اهتمام مردم و نيز پاسداري اجبار اجتماعي قرار مي گيرد. اين مسئله در نگرش شرقي خود را پررنگتر نشان مي دهد. آنچنان كه داريوش آشوري در يكي از آثار خود مي گويد: «در شيوه نگرش شرقي به جهان، اصالت با ثبات و تغيير ناپذيري ست و انسان شرقي براي آنچه در زمان و مكان واقع مي شد، يعني براي امر محسوس و گذرا ارزش قائل نبود.…. و در زندگي اين جهان هم هميشه به آنچه داراي سنت و سابقه و مطابق راه و رسم پدران بود، ارزش مي گذاشت.»(1) اين نگرش به امر واقع در بعد گذشته زمان البته متضمن برخورداري از نگاه تاريخي و تلقي مناسب از روح تاريخ در نزد سنت گرايان «Traditionalists» نيست، چه سنت و محتواي آن متعلق به اجزاي تاريخ است حال آنكه برخورداري از نگاه تاريخي در گرو درك كليت حاكم بر مسير تاريخ بمثابه يك هويت مستقل يا وجود منتزع واقع است. ل
در يك نگرش كلي مي توان مجموعه آداب، و رسوم قديمي و كهن « كه البته در زبان مدرن كهنه خوانده مي شوند» قومي و ملي را مي توان در گستره سنت تعريف كرد و چون جامعه امروز ما تمايل نسبي بيشتري نسبت به الگوهاي ذهني سنتي از خود بروز مي دهد مي توان قاطعانه سنتي اش خواند. ( گي روشه) جامعه سنتي را «جامعه ي كشاورزي» مي خواند و معتقد است: «جامعه سنتي با تكنولوژي و آگاهي منطبق با عصر قبل از نيوتن و در نتيجه با سطح بهره وري محدود مشخص مي گردد. توليد جامعه سنتي لزوما توليدي ايستا مي باشد .»(2) تعريف گي روشه آنجايي كه معتقد است:« جامعه سنتي داراي تحرك اجتماعي محدودي بوده و مشخصه آن نوعي تقديرگرايي مزمن است»(3) بخوبي تعاريف را با خصوصيات جامعه كنوني ما متصل مي كند نيز يكي از تفاوت هاي فاحش ميان جامعه سنتي و جهان نو كه عدم تحرك در جامعه سنتي است را بيان مي كند . ت
حال و با شرايط و تعاريف فوق بايد ديد براي به روز كردن جامعه سنتي ما با جامعه اي مدرن چه بايد كرد؟
بي شك پاسخ در خور اين پرسش بسيار مفصل و طولاني خواهد بود بلكه توان فكري بسياري را نيز مي طلبد اما به صورت مختصر و در حد توان بدان خواهيم پرداخت . پيش از آن درآمدي بر مدنيته ارائه مي گردد.
ب- مدرنيته: اگرچه در سالهاي اخير يك شوخي بزرگ بصورتي جدي به عرصه مفاهيم كاربردي وارد شده
است تحت عنوان « پست مدرن » و افرادي چون ((ژان بوديار )) به تعبير(( اسكات لش)) اغراق آميز و
غيره مسئولانه به ستايش از آن پرداخته اند و باز به بيان اسكات لش« كه خود از حاميان جدي اين فصل
در حوزه جامعه شناسي مي باشد «پست مدرنيسم به موضوع زيبايي شناسي، گفتار اخلاقي و گفتار سياسي تبديل شده است.»(4) اما همت اصلي نظريه پردازان و تئوريسين هاي اجتماعي و سياسي همچنان حول مفهوم مدرن و تحقق زمينه هاي استقرار آن مي چرخد . مفهوم مدرنيته يا مدرن آنچنان كه مفهوم سنت مي طلبيد نيازمند كالبد شكافي لغوي نيست . مدرن يعني نو و جديد و حكايت مي كند از نوشوندگي . م
يورگن هابرماس مي گويد:« اصطلاح مدرن به طور مكرر- در زمينه هاي متفاوت – براي بيان خودآگاهي
حال و با اين تصوير ذهني كه نمي توان بر خر سنت سوار ، ژست سواران بر قطار سريع السير مدرن (مدرنيته) را گرفت به راههاي برون رفت از اين تناقض ناميمون مي پردازيم. ا
هگل كه منطق ديالكتيكي در مفهوم واقعي و اصلي خود بيش از همه به وي مديون است در راستاي تشريح تحولات منتهي به مدرنيته در غرب، تحولات فرانسه و عصر روشنگري را مرهون سه پايه ديالكتيكي حاكم بر اين جريان مي داند. در اين دستگاه گسست، تداوم و تحول در جاي تز، آنتي تز و سنتز موجب بروز تحولات منتهي به مدرنيته مي شوند. هوشنگ ماهرويان – انديشمند متعهد كشورمان – در يكي از آثار خود به تبيين و تشريح اين تئوري هگلي مي پردازد . وي در بخش پاياني كتاب خود كه به مبحث گسست اختصاص دارد مي نويسد:« از گذشته ، گسستن و معارف، سنن، ادبيات و تاريخ را انتقادي نگريستن و با آنها فاصله گرفتن ضد ارزش نيست، بلكه گسست تنها راه دستيابي به تداوم و در نهايت ايجاد تحول تاريخي است.»(9)
بر اين اساس سنتها را بايد اول با نگاه انتقادي نگريست، ارزش هاي مكانيكي آنها را از اهميت خالي كرد و سپس براي نيل به آينده از آنها گسست حاصل كرد. اين گسست از سنت هاي پوسيده و كهنه در صورتي كه مداومت داشته باشد و پايه تداوم را كامل نمايد در نهايت منجر به ايجاد تحول تاريخي خواهد شد. اين تحول تاريخي همان مدرنيته مي باشد. شايان ذكر است كه اين گسست از سنت هاي گذشته به معناي قطع نظر از تاريخ نيست. در حقيقت جوامعي كه از سنت هاي كهنه گسست مي يابند و با طي كردن مسير تداوم به تحول مي رسند و حقيقتا مدرن مي شوند به نوعي خودآگاهي، رهايي و آزادي مي رسند كه مي توانند با اتكا به آن بدون تاثير مناسبات تاريخي و موانع ارزشي به گذشته بروند، در تاريخ سير كنند و در بند اجزاء اين ارابه افسون نيفتند. ا
اما چگونه شرايط اجتماعي مساعد گسست مي شود؟
اين مهم تنها در صورت ايفاي رسالت تاريخي روشنفكران، انديشمندان و بخصوص دانشجويان- كه عناصر انساني دوران مدرن هستند در برابر ريش سفيد، حاجي و ... كه متعلق به سنت گذشته اند- حاصل مي شود.
از آنجايي كه فاصله ميان روشنفكران نخبه در جامعه ما با توده بسيار زياد است و مهمترين تاثير گسست اجتماعي بايد بر ذهن توده مردم مشاهده شود با فرض اينكه قشر دانشجو «از لحاظ منشاء و با توجه به گسترش آموزش عمومي، از طبقات مختلف بر مي خيزند و از اين رو به عنوان يك قشر شناور و قابل بسيج»(10) هستند مهمترين نيروها جهت تغيير مسير جامعه بسمت گسست هستند. در حقيقت «زيست دانشجويي زمينه اي مساعد براي پيدايش جنبش هاي ضد سنتي، عدالت خواهانه و آرمان گرايانه است.»(11)
يكي ديگر از راهها نيز پرداختن هرچه بيشتر و عميق تر به تحزب در ميان نخبگان و روشنفكران است كه در اين زمينه در جايي ديگر سخن خواهيم گفت. م
با توجه به آنچه مطرح گرديد به نظر مي رسد تنها راه رهايي جامعه از باورهاي كهنه و ورود به ارزش هاي مدرن به چالش طلبيدن ذهن تاريخي توده ها و پاكسازي جامعه از نگرش هاي پيشامدرن مي باشد و نيك مي دانيم ؛ دموكراسي ، آزادي و عدالت تنها با برپايي چارچوب هاي مدرن محقق مي شوند.
منابع و مآخذ:
1- آشوري، داريوش - ما و مدرنيت – جاپ دوم – مؤسسه فرهنگي صراط- ص2
2- روشه ، گي – تغييرات اجتماعي – ترجمه منصور وثوقي – چاپ چهاردهم – نشر ني- ص162
3- پيشين
4- لش ، اسكات – جامعه شناسي پست مدرنيسم – ترجمه شاپور بهيان – چاپ اول –انتشارات ققنوس-ص17
5- هابرماس ، يورگن – جهاني شدن و آينده دموكراسي: منظومه پساملي – ترجمه كمال پولادي – چاپ دوم نشر مركز ص188
6- پيشين- ص189
7- پيشين- ص190
8- پيشين
9- ماهرويان ، هوشنگ – آيا ماركس فيلسوف هم بود- چاپ اول – نشر آينه – ص115
10- بشيريه ، حسين – جامعه شناسي سياسي – چاپ دهم- نشر ني ص261
11- پيشين
نكته:
1- در اين مقاله به سير كلي تحول و تطور مفهوم مدرنيته و آراء امثال كانت و ديگران پرداخته نشده است.ا