دیلکتیک مولوی است .که ازپذیرش جمع ضدین وجنگ ضدین قبولکردحرکت وتغیروجابجایی نوبجای کهنه که ازطریق نفی وگذارازکمیت به کیفیت جدید صورت میپذیرد،دیالکتیک عرفانی مولوی رابه عالیترین مدارج معرفت وبینش تکامل میبخشد . اگردیالکتیک را ازمثنوی برداریم ، درواقع راه پیوستن به حق را مسدودکرده ایم . اگردینامیزم نوآیین وتغیر رابرداریم ، تمثیل هاراساکن وفرسوده کرده ایم .

ابن سینا صورت و ماده را ذات می داند نه صفت. او دو سبب برای به وجود آمدن ماده در نظر می گیرد: سبب اصل (یا عقل) و سبب کمک کننده (صورت مطلق یا نامتعین). از نظر او صورت شریک عقل است و بر ماده تقدم ذاتی دارد. سبب نوع دوم یعنی سبب کمک کننده بقای ماده را با دگرگون شدن صورت ها موجب می شود.