مقدمه
آوا : افغانستان و پاكستان از جمله كشورهاي در حال توسعه هستند كه از عدم انرژي و يا كمبود آن رنج ميبرند، از طرفي ديگر كشورهاي آسياي ميانه به خصوص قرغيزستان و تاجيكستان از وافر بودن انرژي برخوردار هستند. از همين خاطر براي مرفوع ساختن نيازمندي هاي خويش افغانستان و پاكستان به انرژي كشورهاي آسياي ميانه به ويژه برق آن ضرورت دارند. افغانستان افزون براينكه به انرژي برق مازاد كشورهاي آسياي مركزي نياز دارد، ميتواند منحيث يك پل ارتباطي ميان كشورهاي آسياي جنوبي و مركزي براي انتقال انرژي نيز باشد. روي همين ملحوظ كشورهاي آسياي مركزي و جنوبي ميخواهند تا بزرگترين پروژه انتقال انرژي برق را از طريق افغانستان رقم بزنند كه اين پروژه كاسا ۱۰۰۰ است.
پروژه كاسا ۱۰۰۰ كه هشت سال پيش و در سال ۲۰۰۷ مورد توجه قرار گرفته است، شامل احداث خطوط انتقال برق از قرغيزستان و تاجيكستان به پاكستان از راه افغانستان است. طول اين خطوط ۱۳۰۰ كيلومتر تخمين شده است كه از منطقه دادخواه قرغيزستان آغاز و بعد از عبور از راه خجند تاجيكستان، قندوز، پلخمري، پروان، كابل و جلال آباد افغانستان به پيشاور پاكستان ميرسد. هزينه اين پروژه ۹۵۳ میليون دالر برآورد شده است كه از طرف كشورهاي دخيل در اين پروژه پرداخت مي شود. هدف از انجام پروژه کاسا ۱۰۰۰ کمک به تاجیکستان و قرغیزستان برای فروش برق مازاد در فصل تابستان به کشورهای افغانستان و پاکستان است.
در اين مقاله علمي تلاش شده است تا به صورت همه جانبه اهميت منطقه اي اين پروژه را همراه با فرصت ها و چالش هاي عملي ساختن آن و همچنان اوضاع امنيتي افغانستان و كشورهاي ذيدخل به بررسي گرفته شود.

امضاي موافقت نامه و تعرفه برق پروژه كاسا ۱۰۰۰ 
پروژه كاسا ۱۰۰۰ ، ۱۳۰۰ميگاوات برق را از قرغيزستان و تاجيكستان به پاكستان و افغانستان صادر خواهد كرد، اسناد و موافقت نامه هاي اين پروژه ميان كشورهاي قرغيزستان، تاجيكستان، پاكستان و افغانستان در شهر استانبول تركيه در ۶ نوامبر سال ۲۰۰۷ برای مدت ۱۵ سال به امضا رسيد. اين موافقت نامه ها بعد از ۵/۲ سال مذاكره و گفتگو در باره موضوعات حقوقي، مالي و حساب هاي بانكي و انسجام همكاري ميان كشورهاي صادر كننده به امضا رسيده است.
مطابق موافقت نامه ها كار عملي اين پروژه بعد از ماه سپتامبر ۲۰۱۵ آغاز گرديده و در سال ۲۰۱۸ به بهره برداري سپرده مي شود. براساس اين موافقت نامه ها هزينه توليد برق به ازاي هر كيلووات ساعت ۵.۱۵سنت، هزينه انتقال ۲.۹۱ سنت، هزينه حق العبور يا ترانزيت افغانستان ۱.۲۵ سنت و هزينه ترانزيت تاجيكستان ۰.۱۰ سنت است كه كل تعرفه مذاكره شده به ازاي هر كيلووات ساعت ۹.۴۱ سنت مي باشد.
بخش اول اين پروژه شامل يك سيستم انتقال ۷۵۰ كيلومتري جريان مستقيم ولتاژ بالا ميان تاجيكستان و پاكستان از طريق افغانستان همراه با پست هاي مبدل مرتبط در (سنگ توده) تاجیکستان با ظرفیت ۱۳۰۰میگاوات، در (کابل) افغانستان ۳۰۰ میگاوات و در (پیشاور) پاکستان ۱۳۰۰ میگاوات که دارای امکانات DC است؛ می باشد.
بخش دوم این پروژه شامل لینک متناوب فعلی ۴۷۷ کیلومتر با ظرفیت ۵۰۰ کیلو ولت میان جمهوری قرغیزستان (داتكا) و تاجیکستان (خجند) با امکانات " ا سی " می باشد.
بخش سوم این پروژه شامل ارتقأ سیستم AC جهت ایمنی و قابلیت اطمینان امکانات AC و DC در ارتباط به جریان برق می باشد و با توجه به نظارت هاي صورت گرفته، كشورهاي صادر كننده در حدود ۶ هزار گيگاوات ساعت از مازاد برق خود را در ماه هاي تابستان صادر مي نمايند.
کشورهای کاسا ۱۰۰۰ همچنان توافق کردند که کشوری واسط به این پروژه اضافه شود که از طریق آن، به کشورهای دیگر اجازه داده شود تا از خطوط انتقال برق استفاده نموده و به پاکستان برق صادر کنند. بنابر این پاکستان در هر زمان، حتی اگر برق آن از طریق پروژه کاسا ۱۰۰۰ تاأمین نشود، برق دریافت نماید.
 

کشورهای صادر کننده برق کاسا ۱۰۰۰
۱- تاجیکستان: از نظر داشتن منابع آبی و انرژی سومین کشور جهان بعد از ایالات متحده آمریکا و روسیه به شمار میرود. اما به دلیل عدم زیر ساخت ها و منابع مالی به تنهایی قادر به تولید و صادرات آن نیست و نیازمند کمک های بین المللی می باشد.
۲- قرغیزستان: این کشور نیز همانند تاجیکستان با کمبود زیرساخت ها و منابع مالی مواجه بوده و دارای پتانسیل های کمتر صادارت برق می باشد. به این دلیل این کشور نیز نمیتواند که به تنهایی طرح های برق آبی را راه اندازی نماید و محتاج کمک های بین المللی است.

کشورهای وارد کننده برق کاسا ۱۰۰۰
۱. افغانستان: این کشور سال هاست که با کمبود انرژی برق مواجه است و این مشکل در فصل تابستان نمود بیشتری می یابد. برق در افغانستان به عنوان بستری برای توسعه اقتصادی مورد توجه بوده است اما در کنار داشتن پتانسیل های بومی نظیر دریا های خروشان برای احداث بندها، عملأ این کشور نتوانسته است برق مورد نیاز خود را تأمین نماید. در این میان پروژه کاسا ۱۰۰۰ و دریافت برق ارزان از تاجیکستان به نوعی میتواند به تأمین رشد اقتصادی دوامدار، صلح و ثبات افغانستان کمک نماید. از طرف دیگر افغانستان تلاش دارد تا افزون بر شراکت در پروژه های نظیر کاسا ۱۰۰۰، انتقال خط لوله گاز تاپی () و راه آهن ترکمنستان- افغانستان و تاجیکستان به توسعه روابط خود با کشورهاي منطقه نيز بپردازد.
۲. پاکستان: از سوی دیگر پاکستان در چند سال گذشته با کمبود برق مواجه بوده که به اصلی ترین مشکل این کشور تبدیل شده است. در این میان پاکستان که دارای چالش های با هند و افغانستان است، تنها توانسته است که از ایران برق وارد نماید. اما پاکستان در سایه شراکت کاسا ۱۰۰۰ عملأ خواهد توانست منبع مهمی برای وارادت برق از آسیای مرکزی در جهت رشد پایدار خود بیابد.
فرصت های این پروژه برای کشورهای کاسا ۱۰۰۰
۱. افغانستان: در صورت اجرای این پروژه افغانستان در مدت ۱۵ سال، سالانه مبلغ ۴۵ الی ۶۵ میلیون دالر به عنوان کشور ترانزیت عاید خواهد داشت. افغانستان به ازای هر کیلووات ساعت برق که از طریق این کشور به پاکستان صادر می شود ۱.۲۵ سنت حق العبور دریافت خواهد کرد. از طرف دیگر انتقال برق کاسا ۱۰۰۰ میتواند تا افغانستان را از فشار مالی حاصل از واردات سوخت و همچنان بهبود خدمات کمک نماید. افغانستان از این پروژه ۳۰۰ میگاوات برق را به قیمت نازل خریداری خواهد کرد.
۲. قرغیزستان: این کشور برای اجرای پروژه کاسا ۱۰۰۰ به ۲۰۰ میلیون دالر ضرورت دارد و احداث خط انتقال برق از پست داتکا در تاجیکستان نیز از اهداف این پروژه است. از طریق این پروژه قرغیزستان میتواند که به پاکستان و افغانستان برق صادر نماید. بانک جهانی، بانک توسعه اسلامی و بانک توسعه اروپایی در اجرای این پروژه کمک مالی می نمایند.
۳. تاجیکستان: بانک اروپایی توسعه و بازسازی به منظور حمایت و پشتیبانی از احداث یک پست مبدل برق و زیرساخت های مرتبط با آن مبلغ ۲۰۰ میلیون دالر وام پیشنهاد داده است. علاوه بر آن بانک اروپایی توسعه و بازسازی تسهیلات مشروطی را به تاجیکستان پیشنهاد خواهد داد تا طبق آن مجموعه ای از قوانین را جهت دسترسی شخص ثالث در قرارداد های برون مرزی تنظیم نموده و یک نهاد قانونگذار را در بخش انرژی به عنوان قسمتی از استراتژی تغییر ساختار تعیین نماید.
کشور تاجیکستان برای تأمین کارخانه های جدید خود به نفت خام و ارزان ضرورت دارد تا بتواند در پالایشگاه های در دست ساخت خود محصولات نفتی تولید نماید. تاجیکستان نیز تصمیم گرفته است تا با افزایش صادرات برق در افغانستان، در مقابل نفت خام دریافت کند. با عملی شدن این طرح تاجیکستان مجبور نخواهد بود تا مواد سوختی نظیر پترول، گازوئیل و روغن های صنعتی مورد نیاز خود را به قیمت بالا از روسیه و قرغیزستان وارد نماید. در کنار این بانک سرمایه گذاری اروپا ۷۰ میلیون دالر را برای اجرای پروژه کاسا ۱۰۰۰ و انتقال آن از آسیای مرکزی به آسیای جنوبی اختصاص داده است.
۴. پاکستان: در سال های گذشته پاکستان با کمبود برق روبرو بوده است و در تلاش است تا برای تأمین انرژی کارخانه ها و مردم خود از کشور های مختلف برق وارد نماید. با اجرای این پروژه پاکستان خواهد توانست تا به انرژی پایدار و مداوم دسترسی داشته و به چالش های کمبود انرژی خود پایان دهد. پاكستان انتظار دارد تقاضاي برق خود را به بيش از دو برابر در طي ۱۰ سال و به ۴۵ هزار ميگاوات برساند. پاکستان به اساس موافقت نامه میتواند که از کشورهای دیگر مثل روسیه، ترکمنستان و آذربایجان برق دریافت نماید و آنها را در این پروژه سهیم سازد.

چالش های این پروژه برای کشورهای کاسا ۱۰۰۰
در حقیقت با کمبود ذخایر آبی در رودخانه نارین قرغیزستان در فصل تابستان و افزایش چالش های مالی و سیاسی بر سر راه ساخت نیروگاه های بزرگ برق آبی در قرغیزستان و تاجیکستان، میتواند هر نوع طرح انتقال برق از آسیای مرکزی به افغانستان و پاکستان را بی معنی کند.
افغانستان که در سال های اخیر گریبانگیر منازعات و چالش های امنیتی بوده و عدم امنیت کامل در مسیر خطوط انتقال پروژه کاسا ۱۰۰۰ به پاکستان، اجرای این پروژه را با دشواری های مواجه خواهد ساخت. هر چند که دولت افغانستان برای اجرای این پروژه نیروهای نظامی خود را مؤظف خواهد کرد. اما با آن هم گفتگوهای سیاسی و دیپلماتیک با پاکستان نقش حیاتی خواهد داشت. به خاطری که پاکستان نیز یکی از شرکای این پروژه مي باشد.
پاکستان نیز با وجود گروه های تندرو در خاکش نگران است، امکان دارد که اجرای این پروژه را به چالش بکشانند. در این ميان با توجه به اینکه پاکستان در نشست سال گذشته دولت های عضو کاسا ۱۰۰۰ شرکت نکرد و امضای اسناد مربوطه را منوط به روی کار آمدن دولت جدید کرد، ممکن است نوع نگاه مسئولان سیاسی پاکستان در همراهی کامل و یا کناره گیری در صورت انجام فشارهای خارجی مانعی جدی در اجرای این پروژه مهم منطقه‌ای باشد.
تاجیکستان و قرغیزستان نیز از فشار های همسایه شان ازبکستان در امان نیستند. ازبکستان که با کمبود آب روبرو است و مقدار آب مورد ضرورت خود را از تاجیکستان بدست میاورد، با اجرای پروژه کاسا۱۰۰۰مخالف است. ازبکستان در نامه از بانک توسعه اسلامی () درخواست کرده است تا از این پروژه حمایت و پشتیبانی نکند. چرا که این کشور معتقد است که اگر تاجیکستان به ساخت بیشتر نیروگاه های برق آبی بر روی سدها ادامه دهد، حقوق آب ازبکستان به دلیل کم آب بودن این کشور به خطر میافتد. از سوی دیگر از نگاه تاشکند، کاسا ۱۰۰۰ هیچ سودی برای منطقه نداشته و تاجیکستان و قرغیزستان ظرفیت صدور برق به خارج را ندارند.
در سال های گذشته از یک سو روسیه تلاش کرده است تا هم بازار نفت و گاز ازبکستان را تحت نفوذ داشته و هم کنترل خود بر صادرات برق تاجیکستان و قرغیزستان را حفظ کند. در این میان با افزایش واگرایی روسیه و ازبکستان، روسیه با قرغیزستان در مورد ساخت نیروگاه «قمبرآته» به‌توافق رسید. چنانچه هر چند ازبکستان خواستار بررسی فنی و اکولوژی این طرح از سوی کارشناسان سازمان ملل متحد شد اما مسکو با این بررسی موافق نیست. در کنار این امر نیز هر چند در یک سال گذشته روسیه جدا از شرکت در نشست چهار جانبه روسای جمهور روسیه، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان در شهر دوشنبه، و حمایت از طرح کاسا۱۰۰۰ اعلام کرد حاضر است بیش از ۵۰۰ میلیون دالر در آن سرمایه‌گذاری کند. اما این امر میتواند به نوع آینده کنشگری روسیه در منطقه و رابطه با تاشکند و واشنگتن گره خورد و ساخت آن را به خطر اندازد. در واقع از نگاه روس ها در شرایط کنونی ساخت کاسا ۱۰۰۰ علاوه بر تأمین صادرات برق تاجیکستان، به بهبود صادرات برق و پرداخت بدهی تاجیکستان در سنگ توده کمک خواهد کرد، اما همچنان که برخی مقامات روس اعلام کرده اند در صورتی که به منافع اقتصادی و تجاری بعدی روسیه در این طرح ها اولویت داده نشود، مسکو ممکن است حمایت چندانی از این طرح نکند. از سوی دیگر نیز هر چند در گذشته آمریکا بر تحقق پروژه کاسا ۱۰۰۰ توجه داشت با توجه به اينكه مجلس سنا از تاجیکستان و ازبکستان خواسته بود تا با هم بر سر این پروژه به‌توافق برسند. همچنین برخی نیز کاسا ۱۰۰۰ را در چارچوب همکاری آسیای مرکزی و آسیای جنوبی، تحت عنوان «راه جدید ابریشم» می دانستند، اما در یک سال گذشته واشنگتن ممکن است با بهتر شدن روابط واشنگتن و تاشکند یا به‌خاطر مقابله با روسیه در منطقه در مسیر تحقق طرح کاسا۱۰۰۰ مانع ایجاد کند و یا به تاجیکستان به عنوان یک کشور ترانزیتی صرف در این پروژه نگاه خواهد کرد.

نتيجه گيري
افغانستان و پاكستان از جمله كشور هاي در حال توسعه هستند كه از كمبود انرژي رنج ميبرند. پروژه كاسا ۱۰۰۰ كه هشت سال پيش طرح ريزي شده بود، فرصت خوبي براي مرفوع ساختن مشكلات انرژي اين كشورها مؤثر خواهد بود. اين پروژه از قرغيزستان آغاز و بعد از عبور از «خجند» تاجيكستان، قندوز، پلخمري، پروان، كابل و جلال آباد افغانستان به پيشاور پاكستان ميرسد. پروژه کاسا ۱۰۰۰ خطوط انتقال ۱۳۰۰میگاوات برق میباشد که از کشورهای قرغیزستان و تاجیکستان به افغانستان و پاکستان صادر میگردد. موافقت نامه های این پروژه مهم برای مدت ۱۵ سال در ۶ نوامبر ۲۰۰۷ در شهر استانبول ترکیه به امضا رسید.
تاجیکستان و قرغیزستان جهت اجرای این پروژه نیازمند کمک های جهانی هستند، چرا که آنها به خاطر کمبود منابع مالی به تنهایی قادر به انجام آن نیستند. در افغانستان برق به عنوان بستری برای توسعه اقتصادی مورد توجه بوده و با داشتن پتانسیل های بومی عملاً این کشور نتوانسته است برق مورد ضرورت خود را تأمین نماید. پاکستان هم در چند سال گذشته با کمبود انرژِی برق مواجه بوده که به دلیل داشتن مشکلات با هند و افغانستان، تنها توانسته از ایران برق وارد نماید.
فرصت هایی که در این پروژه موجود است میتواند کاربرد خود را برای کشورها داشته باشد. افغانستان از این پروژه سالانه ۴۵ الی ۶۵ میلیون دالر به عنوان کشور ترانزیت عاید خواهد داشت. قرغیزستان و تاجیکستان نیز خواهند توانست تا برق مازاد خویش را به فروش رسانده و سطح اقتصاد شان را از این طریق بالا ببرند. افزون برآن این پروژه فرصت های شغلی و زمینه کار بیشتر را برای افراد بیکار جامعه مهیا خواهد ساخت.
در کنار این فرصت ها پروژه مذکور عاری از چالش ها هم نخواهد بود. کمبود ذخایر آبی در قرغیزستان، عدم وجود منابع مالی برای ساخت نیروگاه های بزرگ برق آبی در قرغیزستان و تاجیکستان، چالش های امنیتی در مسیر عبور خطوط انتقال کاسا ۱۰۰۰ در افغانستان و پاکستان، مخالفت و فشارهای ازبکستان بالای سازمان های تمویل کننده پروژه کاسا ۱۰۰۰ جهت به خطر افتادن حقوق آب این کشور و تلاش روسیه و آمریکا جهت داشتن کنترول و نفوذ در کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرغیزستان، همه این ها چالش های است که فراروی پروژه کاسا ۱۰۰۰ قرار دارند.