مجید پاکزادروزنامه‌نگار

مجازات آتئیست و بی‌خدا بودن در ایران مرگ است، اما بسیاری از کسانی که خود را بی‌دین معرفی می‌کنند خود را آتئیست نمی‌دانند و به تعبیر عرفان کسرایی، پژوهشگر مطالعات علم، "برخی نیز موقعیت خود را جایی میان خداناباوری و ندانم‌گرایی می‌دانند."

با این حال رونق گرفتن انتشار و فروش کتاب‌هایی که می‌توان آن‌ها را به طور کلی و در مواردی با مسامحه، کتاب‌های آتئیستی خواند، موضوعی است که در بازار کتاب ایران در سال‌های اخیر کاملا به چشم می‌آید؛ کتاب‌هایی که یا نویسندگان آن‌ها از آتئیست‌های معروف دنیا هستند یا موضوع و مضمون آن‌ها زیربنای فرگشتی (تکاملی) با رویکرد تاریخی دارد.

انتشار کتابچه‌ «اراده‌» اثر عصب‌شناس معروف، سام هریس و بازنشر کتاب «ساعت‌ساز نابینا» اثر مشهور ریچارد داوکینز پس از یک دوره توقیف و نیز پرفروش شدن آثار تازه‌ای چون «انسان خردمند» اثر یووال نوح هراری، نشانه‌های نیاز جامعه کتاب‌خوان ایرانی به آثار علمی و حتی شبه‌علمی‌ای است که دنبال چشم‌اندازهای تازه‌ای در افق اندیشه می‌گردد.

پیشخان

ترجمه فارسی این کتاب را نشر نو در تابستان ۹۶ منتشر کرد و در کمتر از یک سال ۱۲ بار تجدید چاپ شده است. این که رابطۀ تاریخ و زیست‌شناسی چیست، آیا عدالتی در تاریخ یافت می‌شود و آیا در مسیر تاریخ مردمان سعادتمندتر شده‌اند، سؤالاتی است که حتی خوانندگان عادی هم به پاسخ‌های روشنی در این کتاب برای آنها می‌رسند.

اقبال عمومی از این کتاب به حدی رسید که حتی سبب شد برخی برچسب عامه‌پسند بودن به آن بزنند؛ برچسبی که به سختی قابل الصاق به این کتاب ۶۰۰ صفحه‌ای است.

بخشی از موفقیت این کتاب را می‌توان به لحن روایی آن نسبت داد که توانسته است داستان زندگی حداقل شش گونه‌ی انسانی را از صد هزار سال پیش روایت کند تا به انسان خردمند امروزی برسد. این کتاب همچنان در جدول پرفروش‌های اغلب کتابفروشی‌های ایران است.

با موفقیت کتاب «انسان خردمند» در بازار کتاب، بلنداقبالی کتاب دیگر یووال نوح هراری یعنی «انسان خداگونه» دور از انتظار نبود. این کتاب را نیز نشر نو حدود یک ماه پیش منتشر کرد و اکنون به چاپ سوم رسیده است.

هراری پس از پاسخ دادن به این سؤال که از کجا آمده‌ایم، در این کتاب به این سؤال پرداخته است که به کجا می‌رویم. به اعتقاد او، انسان فردا ناگزیر است که در دوره‌های زمانی چنددهه‌ای خود را بازآفرینی کند تا قادر به ادامه حیات به شکل طبیعی باشد. «انسان خداگونه» نیز کتابی حجیم است (۵۵۰ صفحه) و مباحث آن آنقدر تازگی دارد که همچون دیگر اثر او خوانندگان بیشتری را جذب کند.

ریچارد داوکینز و باز هم ریچارد داوکینز

انتشار مجدد کتاب «سرگذشت شگفت‌انگیز حیات روی زمین: دلایل فرگشت جانداران» اثر پایه‌ای ریچارد داوکینز در تیراژ کم (با ترجمه دکتر محمدرضا توکلی صابری در انتشارات معین) شاید چندان به چشم نیاید، ولی انتشار تقریبا هم‌زمان کتاب «ساعت‌ساز نابینا» اثر جنجالی داوکینز در انتشارات مازیار‌ بعد از چندین سال اجازه چاپ نداشتن رویدادی نبود که به چشم نیاید.

مسئله داروینیسم در ایران غالبا با سوءبرداشت مطرح شده است. یکی از دلایل این امر به کمبود آثار مهم ترجمه با موضوع فرگشت مربوط می‌شود و ریچارد داوکینز در کتاب «ساعت‌ساز نابینا» دقیقا کوشیده است تا به همین سوءبرداشت‌ها پاسخ بدهد.

آنچه باعث جذابیت بیشتر این کتاب علمی شده است، علاوه بر لحن شوخ‌طبع داوکینز، روش او در ارائه مثال‌های ملموس و طرح‌واره‌های قابل درک برای همگان است و نیز شناخت دقیقی که وی از عموم مخاطبان بالقوه این کتاب دارد.

همچنان که خود می‌گوید: کسانی هستند که ناامیدانه تلاش در نپذیرفتن داروینسم دارند. اول آنهایی که صرفا به دلایل مذهبی می‌خواهند تکامل دروغ باشد. دوم آنهایی که دلیلی برای انکار تکامل نمی‌یابند ولی اغلب بنا به دلایل سیاسی یا عقیدتی داروینیسم و روال کار آن را موافق طبع خود نمی‌بینند. سوم کسانی که در بعضی رسانه‌ها کار می‌کنند و دنبال چیزهای پرهیاهو و حاشیه‌سازی برای جذب بیننده بیشتر هستند.»

ساعت‌ساز نابینا نخستین بار در سال ۱۳۹۱ در انتشارات مازیار با ترجمه زنده‌یاد دکتر محمود بهزاد (زیست‌شناس نامدار ایران) و شهلا باقری منتشر شد و در همان زمان تجدید چاپ آن متوقف شد و فایل دانلود آن از اینترنت سردرآورد تا سال ۹۶ که مجوز چاپ این کتاب مجددا صادر شد.

با این حال ماجرای داوکینز در ایران به همین جا ختم نشد؛ به فاصله کمی از انتشار «ساعت‌ساز نابینا»، انتشارات مازیار اجازه پیدا کرد ترجمه کتاب «ژن خودخواه» او را هم منتشر کند که کتاب قبلی داوکینز است.

نکته قابل توجه این که بخشی از کتاب «ساعت‌ساز نابینا» پاسخ مؤلف به نقدهایی است که بر کتاب «ژن خودخواه» او نوشته بودند. داوکینز صادقانه و به صراحت عنوان کرده است که این کتاب را نه تنها به جهت متقاعدکردن خواننده از اینکه جهان‌بینی داروینی درست است، بلکه از این جهت نوشته که تنها نظریه شناخته‌شده‌ای است که در اصل قادر به حل مشکل وجود داشتن ماست.

بعضی مسائل فرهنگی در ایران همواره در حد مسئله باقی می‌مانند، از جمله مسئله حق مؤلف، کپی‌رایت، و حاشیه‌های آن که سال‌های سال است مطرح است و همچنان حل‌ناشده باقی مانده است.

اما با رونق گرفتن بازار ترجمه در سال‌های اخیر و رقابت تعداد زیادی از ناشران ایرانی در چاپ سریع‌السیر ترجمه آثار پرفروش دنیا به هر کیفیتی و در کنار آن تضعیف شدید انتشار آثار مؤلفان ایرانی، این مسئله حاشیه‌های جدیدی پیدا کرده است.

از یک سو ناشران برای کسب درآمد بیشتر تمرکز خود را بر چاپ و فروش آثار ترجمه‌ای گذاشته‌اند که به دلیل نپیوستن ایران به کنوانسیون بِرن هیچ هزینه‌ای جز حق ترجمه اغلب اندک نمی‌پردازند و از طرف دیگر، دولت نیز در حمایت از صنعت نشر هیچ تفاوتی میان آثار مؤلفان ایرانی و غیرایرانی قائل نیست.

نتیجه این روند گسترش بی‌توجهی بیشتر نسبت به نویسندگان ایرانی و آثار ایشان است که در نوعی احساس بی‌مسئولیتی ناشران در قبال آثار ایرانی به لحاظ تیراژ، تلاش برای تبلیغ و فروش آثار و حق تألیف ناچیز نمایان می‌شود.

در آستانه برگزاری همایشی که انجمن صنفی داستان‌نویسان با عنوان «حق مالکیت ادبی؛ گفته‌ها و ناگفته‌ها» قرار است برگزار کند، اظهارنظر نویسندگان درباره این موضوع مجددا داغ شده است. از جمله حسین سناپور که در مصاحبه با خبرگزاری ایسنا به شدت از رفتار ناشران گلایه کرده و نپیوستن به کپی‌رایت جهانی را عامل ایجاد بلبشوی فرهنگی عنوان کرده است. به گفته سناپور، "در شرایط فعلی ناشر احتیاج چندانی به تولید نویسنده ندارد و اگر نویسنده نخواهد شرایط بد قرارداد ناشری را بپذیرد، ناشر هم به راحتی از این کار امتناع و در عوض کتاب‌های خارجی منتشر می‌کند."

سناپور با اشاره به تخریب وجهه فرهنگی و ملی ایران در دنیا گفته است: "ما از چشم ناشران خارجی به عنوان یک کشور دزد شناخته می‌شویم. یعنی نوعی راهزنی فرهنگی. ما اجازه داده‌ایم که به نفع ناشران ایرانیِ کتاب‌های خارجی، مؤلفان داخلی متضرر بشوند."

طبیعی است که در این بحث و جدل‌ها، برخی ناشران و مترجمان در طرف مقابل قرار بگیرند، اما باید دید نتیجه این بحث‌ها و همایش‌ها بر اقدامی که به دولت جمهوری اسلامی مربوط می‌شود چه تأثیری می‌گذارد و جدا از آن، آیا باعث تغییر رفتار ناشران ایرانی خواهد شد یا این مسئله همچنان به شکل یک مسئله باقی خواهد ماند.